Annotaciya

GILT SÓZLER: kórkemlik xizmet, tákirar, poetikalıq boyaw, anafora, epifora, epanalepsis.


Qaraqalpaq til biliminde kórkem shıǵarma tili, onda qollanılǵan til birlikleriniń ózine tán ózgesheliklerin lingvopoetikalıq tárepten izertlew búgingi til biliminiń áhmiyetli máseleleriniń biri.
Kórkem shıǵarma tilin tereń analizlew máseleleri A.A.Potebnya, V.V.Vinogradov, V.M.Jirmunskiy, I.V.Arnold, V.Ya.Zadornova, T.B.Nazarova, A.A.Lipgart hám taǵı basqa filolog-ilimpazlardıń miynetlerinde izertlengen bolsa, qaraqalpaq til biliminde prof. E.Berdimuratov, D.Nasırovtıń miynetlerinde hám prof. Sh.Ábdinazimov, G.Qarlıbaeva, A.Ábdiev ilimiy miynetlerinde arnawlı izertlengen.
Kórkem shıǵarmanı lingpoetikalıq analiz islewde tildiń kórkemlew quralları basshılıqqa alınadı hám hár bir detaldıń (ses, buwın, sóz, sóz dizbegi, qosıq qatarı, gáp) pikirdi bayanlawdaǵı kórkemlik xizmeti úyreniledi.
Mine, tildiń kórkemlew qurallarınıń ishinde stilistikalıq figuralar úlken orın tutadı. Stilistikalıq figuralar- bul ayrıqsha qurılǵan sintaksislik dizbekler yamasa gápler bolıp, olar tildiń obrazlılıǵı ushın xizmet etedi. Stilistikalıq figuralardıń túrlerinen inversiya, asindeton, polisintedon, aposiopeza, anafora, epifora, parallelizm , ritorikalıq qaratpa hám ritorikalıq soraw siyaqlı túrleri qaraqalpaq kórkem ádebiyatınıń shıǵarmalarında jiyi ushırasadı. Ásirese, kórkem shıǵarmada tákirarlaw hám onıń hár qıylı túrleri qollanıladı.
Kórkem shıǵarmada mazmunnıń emocionallıǵın támiyinlewshi kórkemlew usıllarınıń biri- tákirarlaw bolıp esaplanadı. «Qaytalaw-kórkem shıǵarmalarda onıń tásirsheńligin kúsheytiw, ideyanı ótkirlestiriw, qaharmanlardıń ishki dúnyasın da tereńirek ashıp kórsetiw ushın qollanılatuǵın usıl» [1.160].
Kórkem sóz iyeleri pikir tásirin ele de kúsheytiw ushın súwretlep atırǵan predmetti yamasa qubılıstı bir neshe ret tákirarlap qollanadı. Bul usıl arqalı ayırım sózlerge ayrıqsha máni, ottenki, poetikalıq boyaw júklenedi, olardı ekshelep tastıyıqlap kórsetedi.
«Tiykarǵı mánilik júklemelerdi alıp júretuǵın ayırım sózlerdiń qaytalanıwına negizlengen sintaksislik konstrukciyalar da figuralarǵa jatadı»,- dep jazǵan edi G.L.Abramovich. [3.64]
S.Ibragimov shıǵarmalarında tákirar quralı sóz, sóz dizbegi hám qosıq qatarı (jay gáp hám tolıq emes jay gáp) formasında qollanılǵan. Biz bul maqalamızda zamanagóy qaraqalpaq ádebiyatınıń wákili, shayır S.Ibragimov dóretiwshiliginde qollanılǵan tákirarlardı sintaksislik jaqtan lingpoetikalıq analizlewdi maqset ettik.
Shayır shıǵarmalarında sózlerdiń atlıq, almasıq, feyil, ráwish hám kómekshi sózler tákirarlanıp qollanılǵan hám epifora hám anafora xizmetinde kelgen. Kórkem shıǵarmada birdey formadaǵı sóz hám sintaksislik konstrukciya yamasa bir tiptegi sintaksislik konstrukciya túrinde tákirarlanǵan elementler sintaksislik birliklerdiń aqırında da jumsaladı. Bul bolsa til biliminde epifora qubılısı bolıp, kópshilik jaǵdayda kontekstte uyqastı payda etiw menen baylanıslı boladı. Mısalı: Tábiyatıńa jat ámeller, Seni joldan qaldırdı. Aspan sennen alıs tutqan ámeller, Aspan saǵan rawa kórmes ámeller. [4.35] Jipek penen jawıp bolmaydı. Altın menen qaplap bolmaydı, Kózdi jumıp kórmey bolmaydı. [4.12]
Qollarım qaltırap (qálem qaltırap)…[4.151] Sutilmekler qashshan ashókóyledi,
Kóz qarasıń ózge, kóylegiń ózge. Shiyrin úmitinde túnler soyledi, Kewlińdi baylaǵan tuyǵular ózge. [4.3] Júrgim keletuģın soqpaqlarım bar,
keshgim keletuģın jılģalarım bar...[4.143]
Tákirarlanǵan elementler birdey formadaǵı sóz hám sintaksislik konstrukciya túrinde bolıp, hárbir birliktiń basında orın alatuǵın anafora qubılısın payda etedi.[2.122]
Anafora gápke, kontekstke hám ulıwma tekstke kórkem-estetikalıq túr berip, aytılajaq oydı bekkemlew hám minigradaciya payda etiw wazıypasın atqaradı. S.Ibragimov shıǵarmalarında tómendegidey mısallarda hár bir qatardıń basındaǵı sózlerdiń qaytalanıp qollanıwı arqalı sózdiń mánisi ótkirlesip, tásirlilik kúshi artqanınıń gúwası bolamız: aq qaǵazǵa súwret salıp bilmedim- aq qaǵazdı samal ushırıp ketti [4.151] Bul sawda jazilǵan taǵdirimizde, bul jollar sizilǵan- usı qalada taǵı duslasamız bir kúni gúzde.[4.306-b] sen tiklegen súdin onı saqlaydı, sen kótergen bayraq onıń táģdiri.[4.94] Óziń jaqqan otqa óziń jilinip,