Aniq va tabiiy fanlar

1.3 Atmosfera harakati

Gorizontal barik gradient. Shamol. Yer yuzasidagi yoki yuqoriroq­dagi ikki nuqtaning atmosfera bosimidagi farq havo massalarining gorizontal harakatiga—shamollarga sabab bo‘ladi. Bosimdagi farq havo qarshiligini eniga oladigan va uni harakatga keltira oladigan darajada katta bo‘lgandagina shamol hosil bo‘ladi. Albatta, bosim farqi ma’lum bir masofaga nisbatan olinishi lozim. Bosimning past bosim tomonga qarab har 100 km da mb hisobida kamayishi gorizontal barik gradient deb ataladi.

Shunday qilib, barik gradient bosim farqining o‘lchovi va havo oqimi kuchining ko‘rsatkichidir. Shamolning tezligi barig gradientga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Shamol tezligi m !sek hisobida, ba’zan esa, masalan, aviatsiyada km1soat hisobida o‘lchanadi. Yer yuzasi yaqi­nida shamolning tezligi 0 m­sek dan 12—15 m!sek gacha, ko‘pincha 4— 8 m!sek bo‘ladi, bo‘ron turgan ayrim paytlarda 100 m!sek ga ham yetishi mumkin. Shamolni 12 ballga bo‘lish qabul qilingan. Shamoldagi havo oqimi turbulent xarakterga ega, turbulent oqim­da shamolning tezligi va yo‘nalishi tez o‘zgarib turadi.Havo yer yuzasiga ishqalanishi natijasida shamolnnng tezligi ka­mayadi. Yer yuzasi qancha notekis bo‘lsa, shamol kuchi shuncha sezilarli kamayadi. Shamol tezligi ishqalanishga teskari proporsionaldir. Ba­rik gradient bir xil bo‘lgan sharoitda dengiz ustida, dasht va cho‘ldagi tekisliklarda shamol past-baland joydagiga qaraganda kuchliroq esa­di. Flyuger o‘rnatiladigan balandlikda shamol erkin troposferadagi­ga qaraganda o‘rta hisobda ikki hissa kuchsiz bo‘ladi. Yerga ishqalanish shamolning tezligiga ishqalanish qatlami deb ataladigan 1000 m qa­linlikdagi quyi qatlamga ta’sir ko‘rsatadi.

To‘siqqa duch kelgan havo oqimi (shamol) yoki to‘siqni aylanib o‘tadi, yoki uning ustidan oshib o‘tadi. Har ikkala holda ham to‘siq orqasida shamolsiz joy bo‘ladi.

Shamolning yo‘nalishi gorizontning shamol esayotgan tomoni nomi bilan belgilanadi. Shamol yo‘nalishini belgilash uchun 16 tomonli shamol yo’li qabul qilingan­ SH, SHSHG‘, SHG‘, G‘SHG‘, G‘, G‘JG‘, JG‘, JJG‘, J, JJSHq, JSHq, SHqJSHq, SHq, SHqSHSHq­ SHSHq­ SHSHSHq.

Ba’zan shamol yo‘nalishi bilan meridian orasidagi burchak (rumb) da aniqlanadi, bunda shimol (SH), 0 yoki 360° deb, sharq (SHq) 90°, janub (J) 180°, g‘arb (G‘) 270° deb qabul qilinadi.

Shamollarni vaqt davomidagi barqarorligiga qarab, oyning, faslning yoki yilning hamma kunlarida bir tomonga esuvchi doimiy shamollarga­ oy, fasl va yilning ko‘p kunlarida esuvchi, ya’ni boshqa shamollarga­ olingan vaqtning choragidan ko‘proq qismida esuvchi, ya’ni tomonlardan esuvchi barcha shamollardan ko‘ray ko‘proq esuvchi hukmron x.ar bir tomondan esuvchi shamollarga nisbatan ko‘proq esuvchi ustun shamollarga­ biror tomondan keluvchi shamolning ustunligi sezilmay­digan o‘zgaruvchan shamollarga ajratish mumkin.

Shamol qanchalik kuchli bo‘lsa, u Erning aylanishi ta’sirida \o’z yo‘nalishidan shuncha ko‘p og‘adi. Kenglik kattalashishi bilan og‘ish or­tib boradi. Quruqlik ustida barig gradient yo‘nalishi bilan shamol yo‘nalishi orasidagi burchak 45—50° ga, dengizlar ustida hatto 70— 80° ga yetadi, o‘rtacha og‘ish burchagi esa 60° ga ten bo’ladi.

Havo massalarining geografik tiplari va havo frontlari. At­mosfera, yuqorida aytib o‘tilganlardan ham ko‘rinib turibdiki, bir xil xususiyatdagi havodan iborat emas. Radiatsiya va sirkulyasiya pro­sesslari uni alohida-alohida havo massalariga bo‘lib yuborgan. Havo massalari o‘lchami katta bo‘lib, materik va okeanlarning katta-katta qismlariga to‘g‘ri keladi.

Havo massalari muayyan radiatsiya sharoitida va bir holatdagi yuza ustida uzoq turib qolishi natijasida muayyan barqaror fizik xos­salarga—temperatura, namlik, tiniqlik va boshqa xususiyatlarga ega bo‘lib qoladi. Bu xususiyatlar bir xavo massasi doirasida katta maso­fada asta-sekin o‘zgaradi, lekin bir xil havo massasidan ikkinchi xiliga o‘tganda tez o‘zgaradi.

Havo massalari quyidagi asosiy geografik tiplarga va ular den­giz hamda kontinental turlarga ajratiladi.

1. 
   Arktika havosi (AH). Unda quyidagi havo massalari ajrati­ladi­ a) Arktika muzlari ustida, shuningdek, qish vaqtida Taymir, Kolima havzasi, CHukotka, SHimoliy Kanada ustida tarkib topadigan kontinental antarktika havosi (kAH)­ u temperaturasining pastligi, namligining kamligi va juda tiniqligi bilan ajralib turadi­ kAH o‘rta kengliklarga kirib kelganda havo ancha va keskin sovib ketadi, qishda qattiq sovuq, bahor va kuzda ushiqlar bo‘ladi, hamma hollarda xam havo bulutsiz va juda tiniq bo‘ladi­ kAH barqaror bo‘lib, uzoq turib qoladi­ janubiy yarim sharda unga o‘xshagan havo antarktika ha­vosidir­ b) dengiz antarktika havosi (dAH), Yevropa Antarktikasida okean­ning muz bilan qoplanmagan qismi ustida tarkib topadi­ kAH dan namning ko‘pligi va temperaturasining bir oz yuqoriligi bilan farq qiladi, dAH materikka kirib kelganda havo qisqa vaqt ilishi mumkin.
   

2 O’rtacha geografik kengliklar havosi (MH). Bunda quyidagi havo massalari ajratiladi­ a) o‘rtacha kengliklarning kontinental xavosi (kMH)­ u o‘rtacha kengliklardagi juda katta quruqliklar usti­da tarkib topadi­ qishda juda sovib ketadi va barqaror bo‘ladi­ ko‘pincha havo ochiq, juda sovuq bo‘ladi­ yozda u qattiq isiydi, ko‘ta­rilma oqimlar vujudga keladi, ular ko‘pincha momaqaldiroqlarga sa­bab bo‘ladi­ v) o‘rtacha kengliklarning dengiz havosi (dMH) o‘rta keng­liklarda okeanlar ustida tarkib topadi­ ularni g‘arbiy shamollar va siklonlar materiklarga olib keladi­ juda sernam, temperaturasi mo‘tadil bo‘ladi­ qishda iliq, yozda salqin, har doim rutubatli (ser­bulut) ob-havo keltiradi.

2. 
   Tropik havo (TH)­ a) kontinental tropik havo (kTH), tropik kengliklarda materiklar ustida va tropik barometrik maksimumlar — Sahroi Kabir, Arabiston, Axar, Kalaxari ustida, yozda subtropiklarda va hatto o‘rtacha kengliklarda — Yevropaning janubi, Urta Osiyo va Qo­zog‘iston, Mongoliya, SHimoliy Xitoy ustida tarkib topadi­ issiq, qu­ruq, serchang bo‘ladi­ b) dengiz tropik havosi (dTH) tropik kenglik­lardagi okeanlar ustida — Azor va Gavayi maksimumlarida tarkib topadi­ issiq hamda sernam bo‘ladi.
   

Tropik havo o‘rtacha kengliklarga ham, passatlar bilan ekva­torial kengliklarga ham kirib turadi.

3. 
   Ekvatorial havo (EH) ekvatorial zonada tarkib topadi. Tem­peraturasi yuqori va juda sernam bo‘ladi. EH ning bu xususiyatlari dengiz ustida ham, quruqlik ustida ham saqlanadi, shuning uchun ekva­torial havo kontinental va dengiz havolariga bo‘linmaydi.
   

Havo massalarini bir-biridan ajratib turadigan shartli yuza atmosfera fronti deb ataladi. Atmosfera frontining yer yuzasi bilan kesishgan qismi front chizig‘i deyiladi. Atmosfera frontida havo massasining barcha xususiyatlari—temperaturasi, sha­mollar, namligi, bulutlilik, yog‘inlar keskin o‘zgaradi.

Front temperaturasi har xil bo‘lgan ikkita havo massasnni aj­ratib turganligidan, u har doim gorizont tekisligiga nisbatan qiya bo‘ladi­ iliq havo yuqoriga ko‘tarilib, sovuq havo usti tomonga oqadi, sovuq havo esa er yuzasi bo‘ylab harakat qilib, iliq havo ostiga 8 L. P. Shubaev kirib boradi. Frontning qiyaligi katta bo‘lmaydi­ 1 km masofaga 1 ls dan 10 m gacha boradi. Shunday qilib, frontda havo massalari faqat enma-yon joylashib qolmasdan, biri ikkinchisining ustida ham joyla­shadi va surilib turadi. Iliq havoning sovuq havo ustida ham atrofga, ham yuqoriga siljishi ko‘tarilma sirg‘alish deyiladi.

Yilning yanvar tomonidagi yarmida depressiya va tropik front janubga suriladi hamda materiklarning qattiq qizishi natijasida ular kuchayib ketadi, bu materiklar ustida Janubiy Amerika, Janu­biy Afrika va Avstraliya minimumlari tarkib topadi. Yilning iyul tomonidagi yarmida minimum shimolga tomon suriladi va qattnq qizi­gan Janubiy Osiyo ustida bosimi 1000 mb dan kam bo‘lgan Janubiy Osiyo yoki Eron-Txar minimumi qaror topadi.

Ikkinchi zona o‘rta hisobda 30° shim. kenglik yaqinida joylashgan subtropik barik maksimumlar, ya’ni antitsiklonlardir. Ular okeanlar ustida aniq ifodalangan, chunki tropiklarda materiklar juda isigan bo‘ladi. Bu zona shimoliy yarim sharda yuqoriroqda qayd qilingan Azor va Gavayi maksimumlaridan, janubiy yarim sharda — Janubiy Hind, Janubiy Atlantika, Janubiy Tinch okean maksimumlaridan iborat. Subtropik kengliklarda materiklar ustida ham barik maksimum mav­jud bo‘ladi, ular er yuzasi temperturasining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda fasllarga qarab bir oz o‘zgarib turadi.

Subtropik maksimumlardan havo ekvatorial barik minimumlarga tomon oqib, passatlar vujudga keladi.

Atmosfera bosimining uchinchi zonasi o‘rtacha kengliklarning ba rik minimumi va maksimumlaridir. Bularga mo‘tadil va Arktika frontlari, Islandiya va Aleut minimumlari hamda Antarktika past bosim mintaqasi kiradi. Shimoliy yarim sharning barik maydoni fasl­larga qarab anchagina o‘zgarib turadi. Bu yerda «ikkinchi darajali issiqlik mashinasi» ishlaydi (SHuleykin, 1962), ya’ni materiklar bi­lan okeanlardagi temperaturalar farqi fasliy o‘zgarganligidan ba­rik maydon xam fasliy o‘zgarib turadi.

Qishda, ya’ni quruqlik sovib ketib, okean yozgi issiqni saqlab turgan va okean oqimlari advektiv issiqlik keltirib turgan vaqtda Islandiya va Aleut minimumlari ayiiqsa aniq ifodalanadi, bu joy­larda bosim 1000 mb dan pastga tushib ketadi. Bu vaqtda materiklarda termik sabablarga ko‘ra barik maksimumlar — bosim 1036 mb ga teng bo‘lgan juda katta bsiyo va kichikroq, bosimi 1021 mb gacha boradigan SHimoliy Amerika antitsiklonlari vujudga keladi.

Yozda materiklar isib, atmosfera uchun issiqlik manbai bo‘ladi, barik maksimumlar yo‘qoladi. Islandiya va Aleut minimumlari juda kichrayib qoladi.

O’rtacha kengliklarda g‘arbiy shamollar xukmronlik qiladi (quyi­dagi g‘arbiy havo oqimiga qarang). O’rtacha kengliklarga xos bo‘lgan siklon harakatlari turli yo‘nalishdagi shamollarning esishiga sabab bo‘ladi.

Atmosfera bosimining to‘rtinchi zonasi har bir yarim shardagi yuqori kengliklar barik maksimumidir. Ular qutbiy rayonlarda tem­peraturaning pastligi natijasida vujudga keladi. Arktikada barqa­ror antitsiklon yo‘q, bu joyga dengiz ustidan tez-tez siklonlar ke­lib turadi, shu sababli Arktika barik maksimumi faqat ko‘p yillik kartalarda ko‘zga tashlanadi, shunda ham juda aniq ifodalanmagan bo‘ladi. Antarktidada quruqlik mavjudligi va uning qattiq sovib ketishi boisidan barik maksimum aniq ifodalangan. Bu yerdagi atmos­fera bosimi haqidagi ma’lumotlarga baho berganda muz qalqonining absolyut balandligini nazarda tutmoq lozim.

Atmosfera harakatlari markazlari. Yuqorida qayd qilib o‘tilgan yuqori va past bosim oblastlari havo massalari tarkib topadigan makonlardir, binobarin, ular atmosfera harakatlari markazlari rolini o‘ynaydi. Ular muayyan xususiyatlarga ega bo‘lgan havoni vujud­ga keltirib, Yerning katta-katta o‘lkalari iqlimiga ta’sir ko‘rsatishi sababli atmosfera harakatlari markazlari deb ataladi.

Atmosfera harakatlarining asosiy markazlari quyidagilar­ 1) Ekvatorial depressiya (shu jumladan, Eron-Txar minimumi), 2) Azor, 3) Gavayi, 4) Janubiy Atlantika, 5) Janubiy Tinch okean, 6) Janubiy Hind okean maksimumlari, 7) Islandiya, 8) Aleut mini­mumlari, 9) Janubiy o‘rtacha kengliklar minimumlari, 10) Osiyo mak­simumi, 11) Arktika yuqori bosim oblasti, 12) Antarktika maksimumi.

Havo massalari o‘zi tarkib topgan oblastlardan geografik sharo­iti boshqacha bo‘lgan oblastlarga kirib borganda transformatsiya ro‘y beradi, ya’ni ularning xususiyatlari, dastavval, temperatura va nam­ligi o‘zgaradi.

Passatlarning tropik havosi ekvatorga yaqinlashganda o‘zgarib, ekvatorial havoga, o‘rtacha kengliklarga borganda, mo‘tadil havoga aylanadi.

Mo‘tadil dengiz havosi quruqliklarning ichki qismiga kirib borganda qishda soviydi, havoga aylanib qoladi.

Frontlarning faslga, nisbatan sekin surilishdan tashqari tez va qisqa vaqtli surilishlari ham bo‘ladi, bular—yorib o‘tish deyiladi. Arktika havosi arktika frontini janubga yorib yozda isiydi va hamma vaqt ham quruqlasha­di, shunday qilib, mo‘tadil kontinental havoga aylanadi.

O’rtacha kengliklarga kirib kelgan Arktika havosi vaqt o‘tishi bilan iliydi va mo‘tadil o‘tganda o‘rtacha keng­liklarga Qora va O’rta dengizlar qirg‘oqlarigacha yetib borib, havo­ning birdan sovib ketishiga sabab bo‘ladi. Tropik havo janubdan mo‘­tadil frontni yorib o‘tganda shimolda yoyilib, bu kengliklar uchun xos bo‘lmagan iliq ob-havo keltiradi.

2-BOB. ATMOSFERA BOSIMI

Atmosfera bosimi. Havo molekulalarining harakati va ularning o‘z og‘irligi, ya’ni qattiq yerga tortilishi atmosfera bosimini vujud­ga keltiradi. Havo tinch turganda bosimning maydon birligiga bo‘lgan kattaligi shu maydon ustidagi havo ustunining og‘irligiga teng ­bo‘ladi. Bu havo ustunidagi qavo massasining kamayishi bosimning kamayishiga ko‘payishi esa uning ortishiga olib keladi.

Og‘irlik kuchi turli kengliklarda turlicha ekanligi, havo ustunining vazni dengiz sathidan balandlikka va temperaturaga bog‘liq bo‘lganligi sababli normal havo bosimi deb 45° kenglikdagi dengiz sathida temperatura 0°S ga teng bo‘lgandagi atmosfera bosimi qabul qilingan. Bunday holatda havo ustunining og‘irligi 760 mm li simob ustunining og‘irligiga teng bo‘ladi. 0°S temperaturada simob3ning zichligi 13,595 bo‘ladi, shu sababli ko‘ndalang kesimi 1 sm bo‘l­gan 760 mm simob ustunining massasi 1033, 2'g ga tengdir.

2.1 ATMOSFERANING UMUMIY SIRKULYASIYASI

Atmosferaning umumiy sirkulyasiyasi deb, atmosferaning quyi qismidagi yirik ko‘lamdagi havo harakatlari asosiy turlarining majmuyiga aytiladi. Bu harakatlar natijasida katta havo massalari ham gorizontal, ham vertikal yo‘nalishda almashinadi. Atmosfera umu­miy sirkulyasiyasining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar­ g‘ar­biy-sharqiy va sharqiy-g‘arbiy shamollar, o‘rtacha kengliklardagi siklon va antisiklonlar harakatlari, naysimon (struyali) oqimlar, qutbiy sirkulyasiyalar, passatlar, mussonlar. Ularni birma-bir ko‘rib chiqamiz.

G‘arbiy va sharqiy shamollar. Issiqning zonal taqsimlanishi tu­fayli barik gradient troposferaning ko‘p qismida meridian bo‘ylab qutblarga tomon yo‘nalgan. Bu hol aylanayotgan planetada tropik havo asosiy massasining g‘arbdan sharqqa tomon ko‘chishiga olib keladi. Bu— havo massalarining g‘arbdan-sharqqa ko‘chishi (g‘arbiy shamollar) dir. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi­; a)o‘rtacha kengliklarda butun tropo­sferani, b) qutbiy kengliklarda troposferaning Arktikada shimoli­-sharqiy, Antarktikada janubi-sharqiy shamollardan yuqoridagi qis­mini, v) tropik kengliklarda ham troposferaning passatlardan ba­landdagi yuqori qismini. Tropik kengliklardagi g‘arbiy shamollarni ba’zilar antipassatlar deb ataydi, lekin ular kelib chiqishi jiha­tidan passatlar bilan bog‘lanmagan, balki umumiy planetar g‘arbiy shamollarning bir qismidir.

Sharqiy shamollarga quyidagilar kiradi­; a) qutbiy o‘lkalarda troposferaning quyi qismidagi shamollar — Arktikada shimoli-shar­qiy, Antarktikada janubi-sharqiy shamollar, ular yuqori bosimli qutbiy o‘lkalardan o‘rtacha kengliklar minimumlariga tomon esadi­ ,b)subtropik angitsiklonlardan ekvatorial minimumlarga esuvchi pas­sat shamollari. Ekvator yaqinida sharqiy shamollar butun troposfera­ni egallab oladi, g‘arbiy shamollar bu yerda butunlay yo‘q.

Atmosfera frontining qiya yuzasida uzunligi 1000 km gacha bo‘lgan va undan ham uzun katta to‘lqinlar vujudga keladi. Yer yuzasidagi front chizig‘i ham to‘lqinsimon shaklga ega. Sovuq havo til shaklida janubga kirib keladi, iliq havo ham xuddi shunday sovuq havo to­monga shimolga kirib boradi. Bu joyda qat’iy zonal jara­yon buziladi.
2.2 SIKLONNING ATMOSFERA FRONTIDAGI TO’LQINSIMON HARAKATI

Siklonni atmosfera frontidagi to‘lqinsimon harakat deb qarov­chi nazariyani norvegiyalik iqlimshunos V. Berknes ishlab chiqqan. Bu nazariya siklonlarning vujudga kelishini yaxshi tushuntiradi. Ular­ning rivojlanishiga, birinchidan, issiq va sovuq havo adveksiyasi, ikkinchidan, havo teperaturasining adiabatik hamda gidrodinamik o‘zgarishlari sabab bo‘ladi. Temperaturaning gidrodinamik o‘zgarishi iliq havo massasi temperaturasining bug‘ hosil bo‘lishi yashirin issiq­ligining ajrab chiqishi hisobiga ko‘tarilishi bilan bog‘liqdir.

Siklonlar Yerning uncha katta bo‘lmagan masofada temperatura an­cha keskin farq qiladigan va binobarin, issiq va sovuq havoning intensiv adveksiyasi uchun sharoit mavjud bo‘lgan joylarda vujudga keladi. Atlantika okeanining SHimoliy Amerika sharqiy qirg‘oqlari yaqinidagi shimoliy qismi va Tinch okeanining Sharqiy Osiyo yaqinidagn shimoliy qismlari ana shunday joylardir.

Qishda okeanlar bilan materiklar orasida ayniqsa iliq oqim­lar o‘tadigan rayonlarda temperatura tafovutlari juda kuchaygan paytda siklon faoliyati kuchayadi. Bu vaqtda O‘rta dengiz ustida ham siklonlar vujudga kelib turadi.

Iliq va sovuq havo tillari oralig’ida vertikal yuzada ham muayyan o‘zaro munosabatlar paydo bo‘ladi. Iliq havo sovuq havo yon bag‘ri bo‘y­lab sharq tomonga qarab ko‘tariladi. Sharq tomonga qarab ko‘tarili­shiga Yer aylanishi ta’sirida o‘ngga burilish sabab bo‘ladi. Iliq havo yuqoriga ko‘tarilayotgan joyda past bosim oblasti (47­rasmdagi Pb) ­tarkib topadi. Bu siklon markazi. Siklon markazi frontda joylasha­di, butun siklon esa front to‘lqinlarining botig‘ida rivojlanadi.

Siklondan hamma tomonga qarab bosim ortib boradi, ya’ni siklonda izobaralar yopiq bo‘lib, barik gradient siklon markaziga yo‘nalgan bo‘­ladi. Shamollar ham siklon markaziga tomon shimoliy yarim sharda soat strelkasi harakatiga teskari yo‘nalishdagi, janubiy yarim sharda esa soat strelkasi harakati yo‘nalishidagi egri chiziq bo‘ylab esadi. Ha­vo ana shunday aylana (siklik) harakat qilganligidan siklon nomi kelib chiqqan. Shunday qilib, atmosferaning bosimi past (markazida eng past) havo, markaz atrofida soat strelkasi harakati yo‘nalishiga teskari (janubiy yarim sharda soat strelkasi harakati yo‘nalishida) harakat qiladigan va o‘ziga xos ob-havoga ega bo‘lgan holatiga siklon deb atadadi.

Biz siklonda havo ikki xil — gorizontal yuzada aylana shaklida va ko‘tarilma harakat qilishini aytdik. Aslida esa havoning bu ikki xil harakati qo‘shilib ketadi, ya’ni markaz atrofida spiral bo‘yicha yuqoriga harakat qiladi.

Siklonda temperaturasi har xil bo‘lgan ikki havo massasining ishtirok etishi ikkita sektor—iliq va salqin sektorning tarkib to­pishiga sabab bo‘ladi. Iliq sektorda havo massalari janub va janu­bi-g‘arbdan keladi. Bu sektor 180° dan kichik bo‘ladi. Salqin sektor siklon markazining sharq, shimol va g‘arb tomonlarini egallaydi, u 180° dan katta bo‘ladi

Havo massalari orasidagi kabi, sektorlar orasida ham doimo frontlar bo‘ladi. Iliq sektorning sharqiy qismida iliq front joy­lashadi. Bu frontda iliq havo massalari sovuq havo yoi bag‘ri bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladi. Siklonning g‘arbiy qismida sovuq havo issiq havo ostiga kirib keladi, bu yerda sovuq front joylashadi. Bu har ikkala front atmosfera asosiy frontining qismlaridir, lekin ular turli havo massalari tillarining bir-biriga yaqinlashishi va shamol­lar tutashib ketganligidan aktivlashgan bo‘ladi.

Past bosim oblastiga janubiy-g‘arb tomondan muttasil salqin havo kelib turadi. Salqin havo oqimi iliq havoni, u bilan birga bu­tun past bosim oblastini sharqqa surib, qisib boradi. Shunday qilib, siklon g‘arbdan shimoli-sharqqa surilib turadi. Bu yo‘nalish mo‘ta­dil mintaqada g‘arbiy shamollar yo‘nalishiga to‘g‘ri keladi. Siklonlar harakatining o‘rtacha tezligi soatiga 30—40 km ni, sutkasiga esa 700— 900 km ni tashkil etadi.

2.3 ATMOSFERADA SIKLONNING RIVOJLANISHI

Siklonning rivojlanish sikli 4—7 kun davom etadi. Ana shu vaqt davomida u uch bosqichni o‘tadi­; a) paydo bo‘lish bosqichi­ bu bosqichda siklon harakati quyi troposferadagi havo massasinigina qamrab ola­di, b) eng chuqurlashgan bosqichi­ bunda salqin havo aveksiyasi nati­jasida siklon vertikal yo‘nalish bo‘yicha butun troposferani va ancha katta maydonni egallaydi, v) okklyuziya (to‘lish) bosqichi, bu bosqichda salqin havo kelishi to‘xtaydi va faqat bir xil havo massasi qola­di­ siklon tugaydi.

Odatda siklonlar yakka holda hosil bo‘lmay, atmosfsra fronti to‘lqinlariga mos ravishda ularning butun bir turkumi vujudga kela­di va qatorlashib o‘tadi. Siklonlar turkumida ko‘pincha to‘rtta siklon bo‘ladi, ularning g‘arb tomondagi yoshrog‘i, sharqdagi eskirog‘iga qara­ganda janubroqdan o‘tadi (49-rasm), umuman siklonlar harakati shnm. Shq. qa, shim-shim. Shq. qa va hatto shimolga yo‘nalgan bo‘ladi. Shunday qilib, siklonlar havo massalarining ham kenglik, ham meridian yo‘­nalishida almashinishiga olib keladi. Atlantika okeanidan Yevropaga har yili o‘rta hisobda 60 ga yaqin siklon turkumi kirib keladi.

O’rtacha kengliklar siklonlari juda katta bo‘lib, ularning ko‘nda­lang kesimi bir necha ming km ga yetishi mumkin. Masalan, siklon SHimoli-g‘arbiy Yevropada bo‘lsa, u Angliyadan SHimoliy Gviniyagacha va Kola yarim orolidan yuqori Volgagacha bo‘lgan maydoni egallaydi.

Bu siklonning markazi Onega ko‘li­ yaqinida joy­lashadi, iliq front bu joydan Okeaning quyar jo­yigacha, salqin front esa SHimoliy dengizgacha cho‘­zilgan bo‘ladi.

Janubiy yarim shar­da siklonlar yo‘li An­tarktida bilan 40° jan. kenglik oralig’idan o‘ta­di. Bu joyda siklonlar­ning tezligi katta — so­atiga 40—45 km. Siklon­lar umuman bulutli, sershamol va yomg‘irli ob-­havo keltiradi, lekin uning turli qismida ob-­havo turli xil bo‘ladi. Siklonlar yaqinla­shmaydi, o‘qtin-o‘qtin shamol esadi, bulutlar bo‘linadi, tez yuradi, bulut­lar orasidan moviy osmon ko‘rinadi, yomg‘ir bir kuchayib, bir sekinla­shadi, jalaga o‘xshab yog‘adi.

Siklon o‘tayotganda ob-havo mazkur joy ustidan siklonning qaysi qismi o‘tishiga bog‘liq bo‘ladi.

Havo fronti to‘lqinining bosim yuqori bo‘lgan qismida antisik­lon—bir xil havo massasidagi barik maksimum tarkib topadi. Anti­siklonlarda havo yuqoridan pastga tomon harakat qiladi. zichlashadi va yer yuzasiga bosiladi. Havo pastga tomon harakat qilgan­ligidan u abadiylik ravishda isiydi va quruqlashadi. Shu sababli antisiklonda havo ochiq va quruq, bulutsiz yoki kam bulutli bo‘ladi.

Yozda temperatura yuqori, issiq, qishda esa sovuq bo‘ladi­ qishda havo pastga tushib isishiga qaramay, ob-havo sovuq bo‘lishiga sabab shuki, yuqoridagi havo bundan ham sovuqdir. Antisiklon markazida shtil bo‘ladi, chekka qismlarida esa bir tekis shabada esib turadi— yuqoridan tushayotgan havo atrofga asta tarqalib ketadi.

Antisiklonning rivojlanishida uchta bosqich bo‘ladi­; a) atmosfe­ra frontida yangi vujudga kelgan antisiklon troposferaning yerga yaqin qisminigina o‘z ichiga oladi, b) havo frontida temperatura farqi tushib, siklonlar kuchaygan sari antisiklon o‘sa boradi, barqaror bo‘­lib qoladi va katta maydonga yoyiladi, uning ichki qismida tempera­tura bir xil, shamollar kuchsiz bo‘ladi, v) vaqt o‘tishi bilan antisik­lon havosi o‘zgaradi — uning temperatura va namligi o‘zgaradi va an­tisiklon yo‘qoladi.

Antitsiklonlar siklonlar bilan juda bog‘langan bo‘lib, soatiga 30 km ga yaqin tezlikda g‘arbdan sharqqa tomon harakat qiladi, lekin siklonlardan farq qilib, shimolga emas, balki butun havosi bilan birga janubga yo‘nalgan bo‘ladi­ binobarin, ular umuman janubi­y sharqqa yoyiladi. Antarktida va Arktikada, shuningdek, o‘rtacha kenglik­lardagi materiklar ustida antisiklonlar sovib ketgan yer yuzasi ta’sirida vujudga keladi va ular barqaror xarakterga ega bo‘ladi.

Subtropik antitiklonlar—Azor, Gavayi va janubiy yarim shar­dagi shunday antisiklonlarning vujudga kelishi haqida turli xil fikrlar mavjud. Yaqin vaqtlarga qadar ular ekvatordan ko‘tariladigan havoning pastga tushishi natijasida vujudga keladi, deb hisoblanar di. Hozirgi vaqtda ularning tarkib topishi o‘rtacha kengliklar anti­siklonlarining subtrobtiklarga surilib borishi bilan bog‘lanmoqda (X. Flan¹, X. P. Pogosyan, 1959, S. P. Xromov, 1964), o‘rtacha kengliklar antisiklonlari umuman ekvatorga tomon yo‘nalgandir.­ Biz buni yuqori­roqda ko‘rib chiqqan edik. Bu antitsiklonlarning subtropiklarda to‘p­lanib qolishiga sabab shuki, quyi geografik kengliklarda Qornolis kuchining kamayib qolishi natijasida barik maksimumlar ekvatorial zonaga tomon ortiqcha surila olishi mumkin emas.

Naysimon (struyali) oqimlar. Temperaturaga va bosimning katta gradiyantlari (farqlari) bilan bog‘liq bo‘lgani yer yuzasiga yaqinlik fron­tal zonalar yuqori troposferada balandlik frontal zonalarga o‘tadi. Har qanday frontal zonaga xos bo‘lgan shamollar yuqoriga ko‘tarilgan sari ishqalanish kamayishi bilan kuchayadi. Shamollar tezligi 9—12 km balandlikda eng kuchayadi va stratosferaga o‘tishda pasayadi. Qattiq tezlikdagi shamollar nay ko‘rinishida bo‘ladi, shu­ning uchun ular naysimon oqimlar deb ataladi.

Naysimon oqim deb troposferaning yuqori, stratosferaning quyi qatlamlarida, ko‘ndalang kesimi ellips shaklida bo‘lib, kambar may­donda uzoq masofaga qattiq esuvchi havo oqimiga aytiladi. Kuchli sha­mollar esuvchi nisbatan kambar polosa yasi quvurga o‘xshaydi. Uning uzunligi minglab km ga, kengligi yuzlab va qalinligi bir necha km ga yetadi. Shamolning tezligi odatda soatiga 200 km ga yaqin bo‘ladi, ba’­zan 500, ayrim vaqtlarda 750 km ga boradi. Ular ekvatorial kenglik­lardan boshqa hamma joyda g‘arbdan sharqqa qarab esadi.

Atmosfera umumiy sirkulyasiyasining tarkibiy qismi bo‘lgan nay­simon oqimlar hamma kengliklar uchun xosdir, biroq ularning ko‘rkamligi hamda tezligi turli rayonlarda turlichadir.

Naysimon oqimlarning quyidagi turlari bor (X. P. Pogosyap bo‘yicha)­

1. 
   Arktika dengizlari bilan Kavkaz oraligida vujudga keladi­gan, tropikdan tashqaridagi naysimon oqimlar, ularning paydo bo‘li­sh baland siklon va antitsiklonlar bilan bog‘liq, o‘rni o‘zgarnb tura­di, intensivligi to‘xtovsiz o‘zgaradi, balandligi 8—12 km, tezligi soatiga 150—300 km. Bularning juda intensiv ekanligiga sabab tem­peraturaning keskin tafovut qilishidir. Temperatura har 1000 km da 10—20° gacha farq qiladi.
   
2. 
   Subtropik naysimon oqimlar qishda 25—30°, yozda 10—15° shimo­liy kengliklarda subtropik antisiklonlarning shimoliy chekkasida
   

^l G. Rildan olindi, 1963.

vujudga keladi. Oqimning o‘q qismi tropopauza balandligida, 11—13 km da joylashadi. Bu oqimlar o‘rni mo‘tadil mintaqa oqimlariga qa­raganda kam o‘zgaradi, tezligi soatiga 150—200 km.

3. 
   Ekvatorial naysimon oqimlar subtropik antisiklonlarning ekvator tomonidagi chekkasida vujudga keladi va sharqqa tomon yo‘­naladi, tezligi soatiga 100 km ga yaqin. Ular Osiyoning janubida ay­niqsa ko‘p bo‘ladi.
   
4. 
   Stratosfera naysimon oqimlari 50—70° shimoliy kengliklarda 25—35 km balandlikda aniqlangan. Ular qutb tunlari vaqtida o‘rtacha kengliklar bilan qutbiy o‘lkalar temperaturasidagi tafovutlar na­tijasida vujudga keladi.
   

Naysimon oqimlar Yaponiya, Britaniya orollari hamda AQSHning shimoli-sharqiy qismi ustida juda intensiv bo‘ladi va tez-tez ro‘y be­rib turadi. Bunga qishda sovuq materiklar ustidagi havo temperatura­si bilan iliq okean oqimlari ustidagi havo temperaturasining keskin almashinishi sabab bo‘ladi.

Intensivligi jihatidan ikkinchi darajadagi naysimon oqimlar o‘rta Yevropa, SSSR territoriyasi, SHimoliy Afrika va Hindiston ustida kuzatiladi.

Naysimon oqimlarning vujudga kelishi, zaiflashishi va to‘xta­shiga troposfera frontlarining hosil bo‘lishi hamda buzilib ketishi sabab bo‘ladi. Troposfera frontlarining tarkib topishi o‘z nav­batida havo massalarining issiqlik xususiyatlari va temperatura gradientlariga bog‘liqdir. Front hosil bo‘lishi protsesslarining oqibati bo‘lgan naysimon oqimlar atmosfera sirkulyasiyasining aktiv omilidir­. Ular muayyan sharoitda siklon va antisiklonlarga ta’sir ko‘rsatadi, ularni buzib yuborishi ham mumkin, havo massalarini bir joydan ikkinchi joyga ko‘chiradi, Janubiy Osiyodagi qishgi musson­ning tarkib topishida qatnashadi hamda atmosferaning pastki qatlam­lariga boshqa xil ta’sir ko‘rsatadi.

Qutbiy sirkulyasiya. Arktika bilan Antarktikada, yuqorida aytib o‘tganimizdek, termik sabablarga ko‘ra yuqori bosim oblastlari tar­kib topadi. Lekin yer yuzasining holatidagi farq — Arktikada okean va Antarktikada materikning mavjudligi Yer sharining bu o‘lkalarida atmosfera sirkulyasiyasining o‘ziga xos bir qancha xususiyatlarining tarkib topishiga sabab bo‘ladi. Arktikada issiqlik adveksiyasi va siklon harakatlari Antarktikadagiga qaraganda ko‘p. Yozda Arktika­ga Atlantikadan iliq( oqim) va siklonlar tez-tez kirib keladi­ An­tarktikada yozda ham issiqlik adveksiyasi va siklonlar bo‘lmaydi, bu yerda antisiklon barqaror turadi.

Arktikada ham, Antarktikada ham barik gradientlar qutblardan mo‘tadil mintaqa minimumlariga tomon yo‘nalgan. Xuddi shu yo‘na­lishda Arktikada shimoli-sharqiy, Antarktikada janubi-sharqiy sha­mollar esadi. Arktikadagi shimoli-sharqiy shamollar barqaror emas. Buning ustiga Yevrosiyoning va Amerikaning shimoliy sohillarida mussonga o‘xshagan shamollar­ yozda SHimoliy Muz okeanidan materiklar­ga, qishda materiklardan okeanga tomon shamollar esadi. Bu shamol­larni musson shamollari deb bo‘lmaydi, chunki ular iqlimga mussonlar­dek ta’sir ko‘rsatmaydi. Antarktikadagi janubiy-sharqiy shamollar — juda katta antisiklonning zich, sovuq havosi oqimidan iborat bo‘lib, u barqaror va tezligi katta bo‘ladi. Bu shamollar sohilning havo oqimi oson KI'R»6 keladigan past yerlarida ayniqsa kuchli bo‘ladi. «SHamollar qutbi» shu yerdadir.

Passatlar sirkulyasiyasi. Quyi geografik kengliklardagi havo sirkulyasiyasi ekvatorial barik minimum bilan subtropik barik mak­simumning mavjudligiga bog‘liq. Issiq mintaqada kengliklar orasi­dagi temperatura tafovuti katta bo‘lganligidan atmosfera sirkulya-

siyasi ham o‘rtacha kengliklardagidek intensiv emas. Siklon va anti­siklonlar juda zaif bo‘ladi.

Subtropik maksimumlar (ularning hosil bo‘lishi hozirgi vaqtda materiklardan antisiklonlarning siljib kelishi bilan bog‘lanmoq­da) yaxlit mintaqa hosil qilmay, ayrim barik oblastlarga bo‘linib ketgan. Bu hol ularning hosil bo‘lishi to‘g‘risidagi tropik sirkulyasiya qalqasi nazariyasidan voz kechishga majbur etgan sabablardan biridir.

Ekvatorial minimum ham hamma joyda bir xil emas, uni o‘rta hisobda minimum deyish mumkin. Bu joyda past va yuqori bosim ob­lastlari to‘xtovsiz vujudga kelib, yana yo‘qolib turadi, lekin ularning tropiklardan tashqaridagi o‘lkalar siklonlari hamda antisiklonla­riga qaraganda ancha kam o‘zgarib turishiga suv ko‘p miqdorda bug‘lana­digan sharoitda bug‘ hosil bo‘lishi yashirin issiqligining ajrab chiqi-

shi bilan bog‘liq bo‘lgan gidrotermik hodisalar sababdir.

Passatlar — subtropi­k antisiklonlarning ekvator tomonidagi

qismlaridan esuvchi shamollar. Passat shamollari mintaqasi uzluksiz emas.­ Bu shamollar SHimoliy Amerikaning janubiy qismi va SHimo­liy Avstraliya ustida esmaydi. Passatlar keyingi vaqtlargacha o‘ylan­ganidek, doimiy emas. Passatlarning vaqt-vaqti bilan uzilib qoli­shiga subtropik antisiklonlarning zaiflanishi sabab bo‘ladi. Passatlar okeanlar ustida aniqroq ifodalangan, materiklar ustida hamma yerda va hamma vaqt ham birdek esa bermaydi.

Havo troposferaning quyi 1—2 km li qatlamidagina ekvatorga harakat qiladi, yuqorida esa havoning meridian bo‘ylab harakati tu­gab, sharqiy shamollar esadi. Passat antipassatga aylanmaydi­ an­tipassat deb atalgan havo oqimi ekvatorial kengliklar havo oqimi bo‘lmay, tropik kengliklar g‘arbiy oqimlarining bir tarmog‘idir.

Yarim sharlarning, ayniqsa ulardagi quruqliklarning navbatma ­navbat isib-sovib turishi sababli ekvatorial minimum va tropik mak­simumlar fasliy ravishda goh shimoliy, goh janubiy yarim sharga su­rilib turadi.

Iyul oyida ekvatorial minimum shimoliy yarim sharga o‘tadi va hatto tropik kengligigacha yetib keladi (Eron-Txar depressiyasi). Yanvar oyida esa ekvatordan janubga, SHimoliy Avstraliyagacha suri­lib boradi. Ana shunga ko‘ra passat shamollari ekvatorni bir shimolga va bir janubga tomon kesib o‘tadi. Buning natijasida shamollar o‘ zgarib turadigan subekvatorial zona hamda tropik mussonlar vujudga keladi Issiq mintaqada tropik siklonlar vujudga keladi. Ular katta maydonni egallamaydi, lekin ularda barometrik gradient juda katta bo‘lib, shu sababdan shamol juda qattiq dovul va bo‘ronga aylanib, tezligi sekundiga 80 m ga yetadi va jala quyadi. Bunday siklonlar Yapo­niya va Xitoyda tayfun, Markaziy Amerikada xurraganes deyiladi. Ular bug‘ hosil bo‘lishi yashirin issiqligining ajrab chiqishi natija­sida temperaturalar keskin farq qiladigan joylarda vujudga kela­di va shunday issiqlikning ajrab turishi tufayli kuchayib boradi. Bu xil siklonlar Filippin orollari yaqinida, Janubiy Xitoy dengi­zida, Bengal qo‘ltig‘ida, Qarib dengizida, Maskaren, Yangi Gebrid, Samoa orollari yaqinida vujudga keladi. Ular hosil bo‘lgan joyidan g‘arbga va shimoli-g‘arbga tomon harakat qiladi­ subtropiklarga yet­gandan keyin shimolga tomon buriladi, ularning harakat tezligi soa­tiga 10—15 km ga yaqin. Tropik siklonlar katta vayronagarchiliklar va ofatlar keltiradi. Sharqiy Osiyoga yiliga 20 dan ortiq tayfun keladi.

Mussonlar. Mussonlar (mavsum so‘zidan olingan) — troposfera­ning quyi qismidagi murakkab shamollar. Mussonlarni turli katlar iqlimshunoslari uzoq vaqtdan buyon o‘rganib kelayotganligiga qaramay, ularning qanday vujudga kelishi yetarlicha bilib olingani yo‘q. Ba’zi iqlimshunoslar (A. Y. Voeykov, B. P. Alisov, O. A. Drozdov, X. P. Pogosyan, V. V. Shuleykin, Xitoy iqlimshunoslari) mussonlar materik va okeanlar temperaturasining har xilligi va shimoliy ham­da janubiy yarim sharlarning navbatma-navbat isishi natijasida vu­judga keladi, deb tushuntirsalar, boshqalari (X. Flon, S. P. Xromov) mussonlarni antisiklonlar—subtropik antisiklonlar va Osiyo anti­sikloni chekkasida vujudga keladigan shamollar deb hisoblashadi.

2.4 MUSSONLAR

Mussonlar deb ba’zi bir katta geografik o‘lkalarda kuzatiladi­gan va asosiy yo‘nalishi qishdan yozga va yozdan qishga o‘tishda qarama­qarshi tomonga yoki qarama-qarshiga yaqin tomonga o‘zgaradigan barqaror havo oqimiga aytiladi. Ikki xil musson — tropikdagi va tropikdan tashqaridagi mussonlar bo‘ladi.

Musson sirkulyasiyasi keng ma’noda materik va okean atmosfera­sining o‘zaro ta’siri natijasi yoki, V. V. Shuleykin fikriga ko‘ra, ikkinchi darajali issiqlik mashinasining ishi oqibatidir. Musson­lar, okeanlar bilan materiklar o‘rtasida temperatura farqi bo‘lgan hamma joyda esishi kerak. Biroq musson sirkulyasiyasi Yer sharining turli joylarida ekvator bilan qutblar o‘rtasidagi sirkulyasiya bilan, yarim sharlarning navbatma-navbat isib va sovib turishi, g‘arbiy sha­mollar hamda siklon faoliyati bilan turlicha uyg‘unlashib ro‘y bera­di. Lusson sirkulyasiyasi Yer yuzasi yaqinida havo oqimlarining fas­liy ravishda almashinishida namoyon bo‘ladi. Musson havo oqimining qalinligi odatda 2—3 km ga teng, kamdan-kam 5 km gacha etadi. Musson oqimidan yuqorida umumplanetar g‘arbiy shamollar hukmron.

Musson sirkulyasiyasining mavjud bo‘lishi uchun asosiy shartlar­dan biri siklon harakatlarining bo‘lmasligidir. Yevropa va Shimol-i­G‘arbiy Amerika ustida siklonlar kuchli ekanligi sababli bu joy­larda musson sirkulyasiyasi bo’lmaydi, uni g‘arbiy shamollar buzib yuboradi.

Mussonlar o‘rtacha kengliklarda esadi. O’rtacha kengliklarda, yuqorida qayd qilib o‘tganimizdek, yozda isigan Yevrosiyo materigida ko‘proq bosim past bo‘ladi, qishda esa aksincha quruqlik sovib ketib, unda Sibir maksimumi tarkib topadi. Biroq, bosimning faqat mate­rikda o‘zgarishi havo massalarini harakatga keltira olmaydi, buning ustiga, okeanda ham havo temperaturasi qishda pasayib, yozda ko‘tari­ladi.

Sharqiy Osiyoda mussonlarning vujudga kelishiga Tinch okeanda ekvatordan shimolda atmosferaning umumiy sirkulyasiyasiga bog‘liq holda atmosfera bosimining o‘zgarishi sabab bo‘ladi. Yozda bu joyda Gavani maksimumi, qishda Aleut minimumi mavjud bo‘ladi.

Bir vaqtning o‘zida bosimning quruqlikda termik sababga ko‘ra va dengizda mintaqalarning surilishi oqibatida o‘zgarishi mussonlar hosil bo‘lishiga yetarli bosim farqini vujudga keltiradi.

O’rtacha kengliklarning musson sirkulyasiyasi Uzoq SHarqda, SHimo­liy Xitoyda, Koreya yarim oroli va Yaponiyada eng tipik bo‘ladi.

Qishda ko‘proq sovuq materikdan shimoli-g‘arbiy va shimoliy sha­mollar esadi, bu shamollar sovuq hamda quruq havo keltiradi. Bu sha­mollarning xususiyati geografik kenglikka va yer yuzasining holatiga qarab bir oz o‘zgaradi.

Qishda sovib ketgan materik ustida qo‘shimcha ravishda juda ko‘p havo to‘planadi, Yevrosiyo ustida to‘plangan bu havo massasining og‘ir­ligi 5000 mlrd. tonnaga teng bo‘ladi. Yanvarda har bir gektardagi havo iyuldagiga qaraganda Sibirda 1800 t, Xitoyda 2000 t og‘ir bo‘­ladi (V. V. Shuleykin). Yozda bu to‘plangan juda ko‘p havo okeanga qay­tib keladi.

Yozgi musson janubdan va janubi-sharqdan esadi. Bu shamollar dengizdan iliq, namga to‘yingan havo keltiradi, bunday havo ko‘p yog‘in beradi. Musson shamollari materik ichkarisiga Baykal ko‘ligacha kirib boradi.

O’rtacha kengliklarning musson sirkulyasiyasi tropiklardan tash­qaridagi boshqa joylardagiga nisbatan kuchli bo‘lgan Sharqiy Osiyoda ham unchalik barqaror emas. Siklon-antisiklon harakati musson sha­mollarini o‘zgartirib yuboradi. Shuning uchun ham mussonlarni ko‘proq esadigan shamollar deb qarash mumkin.

Musson sirkulyasiyasi temperatura farqi kichik va siklon faoliya­ti sust bo‘lgan tropik kengliklarda eng tipik rivojlangan.

Xitoylik iqlimshunoslarning fikriga ko‘ra, Janubiy-G‘arbiy Xi­toydan tropik musson bilan o‘rtacha kengliklar mussonlari orasidan chegara o‘tadi, boshqacha qilib aytganda, Hindiston mussoni Xitoy mus­soniga qo‘shilib ketmagan. Janubiy Osiyodagi musson sirkulyasiyasi Sharqiy Osiyodagi musson sirkulyasiyasidan farq qiladi.

Tropik mussonlar shimoliy va janubiy yarim sharlarning isishi hamda sovishidagi fasliy tafovutlar va Yer barik maydonining ekva­torga nisbatan o‘zgarib turishi natijasida vujudga keladi. Ekvato­rial depressiya yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, qaysi yarim sharda yoz bo‘lsa, o‘sha yarim sharga o‘tadi. Shu paytda qnsh fasli davom etayotgan yarim shardan esadigan shamollar, ya’ni passat shamollari ekvatorni kesib o‘tib, yoz fasli davom etayotgan yarim sharga borib turadi. Janu­biy yarim shar passat shamollari Hindiston va Hindixitoy ustida ay­niqsa barqaror bo‘ladi va shimolga uzoq kirib boradi, chunki bu joyda ikkinchi darajali issiqlik mashinasi mavjud—Osiyo quruqligi qish­da sovib, yozda qizib ketadi.

yozgi musson (janubiy yarpm shar passat shamolp) dengizdan esib, g‘oyat ko‘p nam keltiradi. Yog‘inlarning ko‘p yog‘ishi havo massasining beqaror stratifikatsiyasiga va uning yuqoriga ko‘tarilishiga bog‘liq­dir. Havo siklon faoliyatida yoki tog‘lar yonbag‘irlari bo‘ylab ko‘tari­ladi.

Qishki musson subtropik maksimumlardan esib, quruq havo kelti­radi. Uning tarkib topishida Himolay tog‘lari geografik kengligida g‘arbdan esuvchi subtropik naysimon oqim anchagina rol o‘ynaydi. Bu oqimning janubiy tarmog‘i Himolay tog‘laridan janubroqdan o‘tib, bu yerga katta havo massalarini keltiradi va atmosfera bosimini oshiradi.

Havo sirkulyasiyasi o‘zgarib turadigan subtropik zonalar. Mo‘ta­dil va tropik mintaqalar havo massalari tutashgan joyda, ya’ni sub­tropik antisiklonlarning mo‘tadil mintaqa tomonidagi chegarasida ham o‘zgaruvchan sirkulyasiya zonalari vujudga keladi. Bu zonalar 35—40° shnm. va jan. kengliklar yaqinida joylashadi. O’rta dengiz so­hillari, Qrimning janubiy sohili, O’rta Osiyoning janubiy qismi. Gobi cho‘li, Koreya va Kaliforniya yarim orollari, Afrika, Avstraliya­ning janubi, Sant-Yago shahri atroflari shu zonadadir.

yoz faslida subtropik zonaga barik maksimumning tropik havosi tarqaladi, chunki bu vaqtda havo ochiq va quruq bo‘ladi.

Qishda tropik maksimum ekvator tomonga, masalan, O’rta dengiz sohillaridan Sahroyi Kabirga suriladi. Subtropik kengliklar esa o‘r­tacha kengliklar sirkulyasiyasi va mo‘tadil dengiz havosining g‘arbiy shamollari ta’sirida turib, ob-havo shamolli, bulutli, seryomg‘ir bo‘­ladi.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar _o atmosfera umumiy sirkulya­siyasi zona-regional va ekvator kengligiga nisbatan disimmetrik xarakterda ekanligini ko‘rsatadi. Arktika barik sistemasi Antarkti­ka barik sistemasidan farq qiladi, shimoliy va janubiy o‘rtacha keng­liklardagi siklon hamda antisiklon faoliyatining intensivligi har xil, musson shamollari hukmron o‘lkalar shimoliy yarim sharda katta maydonlarni egallaydi, passat shamollari zonasida ham disimmetriya sezilib turadi.

Havo sirkulyasiyasining relyef ta’sirida o‘zgarishi. Atmosfera sirkulyasiyasiga yer yuzida quruqlik va dengizlarning taqsimlanishi­gina emas, materiklar relyefi, ayniqsa makrorelyef — tog‘lar ham ta’sir ko‘rsatadi. Tog‘larning balandligiga va havo massasining qalinligiga harab shamollar tog‘larni goh aylanib, goh oshib tushadi. Shamolga ro‘para yonbag‘ir shamolga o‘ng, qarama-qarshi yonbag‘ir shamol­ga ters yonbag‘ir deb ataladi. Shamolga ters yonbag‘irda yoki shamolsiz joy vujudga keladi, yoki, aksincha, yuqoridan tushayotgan havo massasi­ning tezligi keskin ortib keta­di. Tog‘larda atmosfera sirku­lyasiyasi o‘zgarganda hosil bo‘la­digan va eng ko‘p tarqalgan sha­mollar fyon (51-rasm) bilan bo­radir.

Fyon deb tog‘lardan esuvchi iliq, ba’zan issiq va quruq ancha kuchli shamolga aytiladi. Fyon ko‘­pincha bir sutkadan kam esadi, kamdan-kam bir haftagacha esadi.

Eng tipik fyon atmosfera umumiy sirkulyasiyasidagi havo oqimlari tog‘ tizmasini oshib

tushganda vujudga keladi. Havo shamolga o‘ng yonbag‘ir bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilayotganda har 100 m balandlikda GS dan kamroq sovub boradi, chunki bunda bug‘ hosil bo‘lishi yashirin energiyasi ajralib chiqadi. Ters yonbag‘irdan tushayotganda esa har 100 m da 1°S dan isib boradi.

Dastlabki temperaturasi 10°S bo‘lgan havo massasi balandligi 2 km li tog‘ tizmasini oshib o‘tadi, deb faraz qilaylik. Havo ko‘tarila­yotganda u har 100 m da 0,5°S dan sovnb boradi, demak, dovonga yetganda uning temperaturasi 0° ga teng‘ bo‘ladi. O‘ soviyotganda namning ko‘p qismi yog‘in bo‘lib tushadi. Yuqoridan tushayotgan havo har 100 m da 1° dan isiydi. Havo tog‘ etagiga tushganda uning temperaturasi 20°S ga yetadi, namligi esa keskin kamayib ketadi.

Bu aytilgan fyonga qaraganda antisiklon fyoni ko‘proq bo‘ladi. Bunday fyon tog‘li o‘lka ustida antisiklon turganda vujudga keladi. Erkin atmosferada pastga tushayotgan havo, yuqorida bayon qilingani­dek, bir yonbag‘irda emas, ikkala yonbag‘irda ham kuzatiladi. Erkin atmos­ferada havoning pastga tushishi, ya’ni barcha antisiklondagi kabi, fyon effektini beradi. Havoning bunday pastga tushishi faqat tog‘lar­dagina shamol tarzida ro‘y beradi. Fyon shamoli, nihoyat, siklon tog‘li o‘lkadan o‘tayotganda, sovuq sektor havosi yon bag‘ir bo‘ylab pastga oqib tushganda ham vujudga keladi.

Shunday qilib, fyon tasodifiy va kam uchraydigan mahalliy shamol bo‘lmay, iqlimning bir xususiyatidir. Tog‘larda fyonli ob-havo tez-tez bo‘lib turadi. Qutaisida yiliga 114 kun, Alp tog‘laridagi Insbrukda 80 kun fyonli bo‘ladi. O’rta Osiyo tog‘larida, Amerikadagi Qoyali tog‘larda va boshqa tog‘ sistemalarida ham tez-tez fyon esib tura­di. Erta bahordagi fyon tog‘lardagi qorning jadal erishiga va daryo­larning falokatli toshib ketishiga sabab bo‘ladi. Yozgi fyon ba’zan bog‘ va tokzorlarni quritib ketadi. Har bir mamlakatda bu shamol o‘z nomiga ega. Fyonga o‘xshagan hodisa hatto tepaliklarda ham kuzatiladi, bunda shamolga o‘ng yonbag‘ir bilan ters yonbag‘irga turli miqdorda nam tushadi.

Bora — ko‘proq yilning sovuq davrida past tog‘ dovonlaridan oshib

o‘tadigan juda qattiq va sovuq shamol. Novorossiyskda bu shamol nordost, Apsheron yarim orolida nord, Baykalda sarma, Rona vodiysida mistral deb ataladi. Novaya Zemlyada ham kuchli bo’ron shamoli esadi. Shunga o‘xshash, lekin kuchsizroq, shamollar mo‘tadil mintaqadagi ko‘p­lab tog‘li o‘lkalar uchun xosdir. Bora bir sutkadan bir haftagacha esi­shi mumkin.

Bora past tog‘larning ikki tomonida termodinamik farq katta bo‘lganda vujudga keladi. Masalan, Novorossiysk va Boku boralari mana bunday vujudga keladi­ Rossiya tekisligini to Kavkaz oldigacha arktika havosi egallab oladi­. Bu havo Kavkaz tizmasini sharq va g‘arb tomonlardan aylanib o‘tib, past dovonlardan oshib tushadi. Sovuq havo massalari Qora dengizga yaqinlashganda katta barik gradient vujudga keladi, bu tezligi sekundiga 40 va hatto 60 m ga yetadigan juda qat­tiq shamollarga sabab bo‘ladi. Novaya Zemlyadagi bora Novorossiysk borasidan ham kuchlidir, u Qora dengizda antisiklon, Barens dengi­zida siklon bo‘lganda vujudga keladi.

Bo’ron shahar va portlarga katta vayronalik keltiradi. Dengizga 10 km dan ortiq kirib bormaydi.

2.5 Havo massasining geografik tiplari va kontinental turlari

Havo massalari quyidagi asosiy geografik tiplarga va ular den­giz hamda kontinental turlarga ajratiladi.

1. 
   Arktika havosi (AH). Unda quyidagi havo massalari ajrati­ladi­ a) Arktika muzlari ustida, shuningdek, qish vaqtida Taymir, Kolima havzasi, Chukotka, Shimoliy Qanada ustida tarkib topadigan kontinental arktika havosi (kAH)­ u temperaturasining pastligi, namligining kamligi va juda tiniqligi bilan ajralib turadi­ kAH o‘rta kengliklarga kirib kelganda havo ancha va keskin sovib ketadi, qishda qattiq sovuq, bahor va kuzda ushiqlar bo‘ladi, hamma hollarda xam havo bulutsiz va juda tiniq bo‘ladi­ kAH barqaror bo‘lib, uzoq turib qoladi­ janubiy yarim sharda unga o‘xshagan havo antarktika ha­vosidir­ b) dengiz arktika havosi (dAH), Yevropa Arktikasida okean­ning muz bilan qoplanmagan qismi ustida tarkib topadi­ kAH dan namning ko‘pligi va temperaturasining bir oz yuqoriligi bilan farq qiladi, dAH materikka kirib kelganda havo qisqa vaqt ilishi mumkin.
   
2. 
   O‘rtacha geografik kengliklar havosi (MH). Bunda quyidagi havo massalari ajratiladi­ a) o‘rtacha kengliklarning kontinental xavosi (kMH)­ u o‘rtacha kengliklardagi juda katta quruqliklar usti­da tarkib topadi­ qishda juda sovib ketadi va barqaror bo‘ladi­ ko‘pincha havo ochiq, juda sovuq bo‘ladi­ yozda u qattiq isiydi, ko‘ta­rilma oqimlar vujudga keladi, ular ko‘pincha momaqaldiroqlarga sa­bab bo‘ladi­ v) o‘rtacha kengliklarning dengiz havosi (dMH) o‘rta keng­liklarda okeanlar ustida tarkib topadi­ ularni g‘arbiy shamollar va siklonlar materiklarga olib keladi­ juda sernam, temperaturasi mo‘‘tadil bo‘ladi­ qishda g!liq, yozda salqin, har doim rutubatli (ser­bulut) ob-havo keltiradi.
   
3. 
   Tropik havo (TH)­ a) kontinental tropik havo (kTH), tropik kengliklarda materiklar ustida va tropik barometrik maksimumlar — Sahroi Kabir, Arabiston, Txar, Qalaxari ustida, yozda subtropiklarda va hatto o‘rtacha kengliklarda — Yevropaning janubi, Urta Osiyo va Qo­zog‘iston, Mongoliya, SHimoliy Xitoy ustida tarkib topadi­ issiq, qu­ruq, serchang bo‘ladi­ b) dengiz tropik havosi (dTH) tropik kenglik­lardagi okeanlar ustida — Azor va Gavayi maksimumlarida tarkib topadi­ issiq hamda sernam bo‘ladi.
   

Tropik havo o‘rtacha kengliklarga ham, passatlar bilan ekva­torial kengliklarga ham kirib turadi.

4. 
   Ekvatorial havo (EH) ekvatorial zonada tarkib topadi. Tem­peraturasi yuqori va juda sernam bo‘ladi. EHning bu xususiyatlari dengiz ustida ham, quruqlik ustida ham saqlanadi, shuning uchui ekva­torial havo kontinental va dengiz havolariga bo‘linmaydi.
   

Havo massalarini bir-biridan ajratib turadigan shartli yuza atmosfera fronti deb ataladi (44-rasm). Atmosfera frontining yer yuzasi bilan kesishgan qismi front chizig‘i deyiladi. Atmosfera frontida havo massasining barcha xususiyatlari—temperaturasi, sha­mollar, namligi, bulutlilik, yog‘inlar keskin o‘zgaradi.

Front temperaturasi har xil bo‘lgan ikkita havo massasnni aj­ratib turganligidan, u har doim gorizont tekisligiga nisbatan qiya bo‘ladi­ iliq havo yuqoriga ko‘tarilib, sovuq havo usti tomonga oqadi, sovuq havo esa yer yuzasi bo‘ylab harakat qilib, iliq havo ostiga

kirib boradi. Frontning qiyaligi katta bo‘lmaydi­ 1 km masofaga 1 ls dan 10 m gacha boradi. Shunday qilib, frontda havo massalari faqat yonma-yon joylashib qolmasdan, biri ikkinchisining ustida ham joyla­shadi va surilib turadi. Iliq havoning sovuq havo ustida ham atrofga, ham yuqoriga siljishi ko‘tarilma sirg‘anish deyiladi. Ko‘tarilma sir­g‘anish boshlanadigan joyda barik minimum vujudga keladi.

Quyi troposferada havo temperatural­ri keskin farq qiladigan zona va o‘lkalarda (regionlarda) front protsesslari ayniqsa jo‘shqin ro‘y beradi. Har bir yarim sharda ikkitadan planetar front zonalarn mavjud­ bular-65° ipsh. hamda jan. kengliklar yaqinida joylashgan qutbyoni va ikkala yarim sharning 40° kengligi yaqinida jonlashgan mo‘tadil frontlar zonalari (45-rasm).

Qutbyoni fronti zonasida sovuq arktika havo massalari nnsbatan iliq mo‘tadil havo massalari bilan uchrashadi, natijada Arktika fronti hosil bo‘ladi. Janubiy qutbyoni kengliklarida esa Antarkta­ka fronti vujudga keladi.

Mo‘tadil front zonasida mo‘‘tadil havo tropik havo bilan to‘q­nashadi. Mo‘tadil frontlar — biri shimoliy yarim sharda, ikkinchisi janubiy yarim sharda vujudga keladi.

Materiklar ko‘p bo‘lgan shimoliy yarim sharda quruqlik va dengiz­lar ustida temperaturaning fasliy farqlari barik maydonni, shu bi­lan birga front zonalarini anchagina o‘zgartiradi. Janubiy yarim shar mo‘‘tadil mintaqasining bir xil suv yuzasi ustida frontlar Erni tutash belbog‘ kabi to‘liq o‘rab oladi.

Shimoliy va janubiy yarim sharlarda qish bilan yozning almashi­nishi frontlarning har yarim yilda anchagina o‘zgarishiga sabab bo‘la­di. Yerda mo‘tadil front 50° shimoliy kenglikkacha, qishda esa 30° shi­moliy kenglikkacha surilib boradi.

Atmosfera bosimining dengiz sathida zonal-regional taqsimla­nishi va quyi troposferadagi shamollar. Ekvatorial zonada kengligi taxminan 10° ga teng bo‘lgan past, 1000-1008 mb bosimli oblast-eq­vatorial depressiya yil bo‘yi saqlanib turadi. U doimo issiq er yuzasi­ 114^o dan qizigan havoning ko‘tarilib turishidan hosil bo‘lgan. Bu zonada shamol kamdan-kam va qisqa vaqt bo‘ladi, ko‘pincha shamolsizlik hukm suradi hamda bu zona shtil zonasi deyiladi.

Yilning yanvar tomonidagi yarmida depressiya va tropik front janubga suriladi hamda materiklarning qattiq qizishi natijasida ular kuchayib ketadi, bu materiklar ustida Janubiy Amerika, Janu­biy Afrika va Avstraliya minimumlari tarkib topadi. Yilning iyul tomonidagi yarmida minimum shimolga tomon suriladi va qattiq qizi­gan Janubiy Osiyo ustida bosimi 1000 mb dan kam bo‘lgan Janubiy Osiyo yoki Eron-Txar minimumi qaror topadi.

Ikkinchi zona o‘rta hisobda 30° shim. kenglik yaqinida joylashgan subtropik barik maksimumlar, ya’ni antitsiklonlardir. Ular okeanlar ustida aniq ifodalangan, chunki tropiklarda materiklar juda isigan bo‘ladi. Bu zona shimoliy yarim sharda yuqoriroqda qayd qilingan Azor va Gavayi maksimumlaridan, janubiy yarim sharda — Janubiy Hind, Janubiy Atlantika, Janubiy Tinch okean maksimumlaridan iborat. Subtropik kengliklarda materiklar ustida ham barik maksimum mav­jud bo‘ladi, ular yer yuzasi temperturasining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda fasllarga qarab bir oz o‘zgarib turadi.

Subtropik maksimumlardan havo ekvatorial barik minimumlarga tomon oqib, passatlar vujudga keladi.

Atmosfera bosimining uchinchi zonasi o‘rtacha kengliklarning barik minimumi va maksimumlaridir. Bularga mo‘tadil va Arktika frontlari, Islandiya va Aleut minimumlari hamda Antarktika past bosim mintaqasi kiradi. Shimoliy yarim sharning barik maydoni fasl­larga qarab anchagina o‘zgarib turadi. Bu erda «ikkinchi darajali issnqlik mashinasi» ishlaydi (Shuleykin, 1962), ya’ni materiklar bi­lan okeanlardagi temperaturalar farqi fasliy o‘zgarganligidan ba­rik maydon xam fasliy o‘zgarib turadi.

Qishda, ya’ni quruqlik sovib ketib, okean yozgn issiqni saqlab turgan va okean oqimlari advektiv issiqlik keltirib turgan vaqtda Islandiya va Aleut minimumlari ayniqsa aniq ifodalanadi, bu joy­larda bosim 1000 mb dan pastga tushib ketadi. Bu vaqtda materiklarda termik sabablarga ko‘ra barik maksimumlar — bosim 1036 mb ga teng bo‘lgan juda katta bsiyo va kichikroq, bosimi 1021 mb gacha boradigan SHimoliy Amerika antitsiklonlari vujudga keladi.

Yozda materiklar isib, atmosfera uchun issiqlik manbai bo‘ladi, barik maksimumlar yo‘qoladi. Islandiya va Aleut minimumlari juda kpchrayib qoladi.

Urtacha kengliklarda g‘arbiy shamollar xukmronlik qiladi (quyi­dagi g‘arbiy qavo oqimiga qarang). Urtacha kengliklarga xos bo‘lgan siklon qarakatlari turli yo‘nalishdagi shamollarning esishiga sabab bo‘ladi.

Atmosfera bosimining to‘rtinchi zonasi har bir yarim shardagi yuqori kengliklar barik maksimumidir. Ular qutbiy rayonlarda tem­peraturaning pastligi natijasida vujudga keladi. Arktikada barqa­ror antitsiklon yo‘q, bu joyga dengiz ustidan tez-tez siklonlar ke­lib turadi, shu sababli Arktika barik maksimumi faqat ko‘p yillik kartalarda ko‘zga tashlanadi, shunda ham juda aniq ifodalanmagan bo‘ladi. Antarktidada quruqlik mavjudligi va uning qattiq sovib ketishi boisidan barik maksimum aniq ifodalangan. Bu yerdagi atmos­fera bosimi haqidagi ma’lumotlarga baho berganda muz qalqonining absolyut balandligini nazarda tutmoq lozim.

Atmosfera harakatlari markazlari. Yuqorida qayd qilib o‘tilgan yuqori va past bosim oblastlari havo massalari tarkib topadigan makonlardir, binobarin, ular atmosfera harakatlari markazlari rolini o‘ynandi. Ular muayyan xususiyatlarga ega bo‘lgan havoni vujud­ga keltirib, Yerning katta-katta o‘lkalari iqlimiga ta’sir ko‘rsatishi sababli atmosfera harakatlari markazlari deb ataladi.

Atmosfera harakatlarining asosiy markazlari quyidagilar­ 1) Ekvatorial depressiya (shu jumladan, Eron-Txar minimumi), 2) Azor, 3) Gavayi, 4) Janubiy Atlantika, 5) Janubiy Tinch okean, 6) Janubiy Hind okean maksimumlari, 7) Islandiya, 8) Aleut mini­mumlari, 9) Janubiy o‘rtacha kengliklar minimumlari, 10) Osiyo mak­simumi, 11) Arktika yuqori bosim oblasti, 12) Antarktika maksimumi.

Havo massalari o‘zi tarkib topgan oblastlardan geografik sharo­iti boshqacha bo‘lgan oblastlarga kirib borganda transformatsiya ro‘y beradi, ya’ni ularning xususiyatlari, dastavval, temperatura va nam­ligi o‘zgardi.

Passatlarning tropik havosi ekvatorga yaqinlashganda o‘zgarib, ekvatorial havoga, o‘rtacha kengliklarga borganda, mo‘tadil havoga aylanadi.

Mo‘tadil dengiz havosi quruqliklarning ichki qismiga kirib borganda qishda soviydi, yozda isiydi va hamma vaqt ham quruqlasha­di, shunday qilib, mo‘tadil kontinental havoga aylanadi.

O‘rtacha kengliklarga kariyb kelgan Arktika havosi vaqt o‘tishi bilan iliydi va mo‘tadil havoga aylanib qoladi.

Frontlarning faslin, nisbatan sekin surilishdan tashqari tez va qisqa vaqtli surilishlari ham bo‘ladi, bular—yorib o‘tish deyiladi. Arktika havosi arktika frontini janubga yorib o‘tganda o‘rtacha keng­liklarga Qora va Urta dengizlar qirg‘oqlarigacha etib borib, havo­ning birdan sovib ketishiga sabab bo‘ladi. Tropik havo janubdan mo‘­tadil frontni yorib o‘tganda shimolda yoyilib, bu kengliklar uchun xos bo‘lmagan iliq ob-havo keltiradi.

III. XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

11 Adabiyotlar 1. P.Baratov, A.G’ofurov, A.Abduraxmonov ―Tabiatshunoslik asoslari‖. T.O’qt. nashriyoti 1982 y. 2. P.Baratov, A.Soatov ―Umumiy tabiiy geografiya‖. T.O’qit nashriyoti 2002 y. 3. S.V.Kalesnik ―Umumiy yer bilimi qisqa kursi‖ T. O’qit nashriyoti 1966 y. 4. L.P.Shubayev ―Umumiy yer bilimi‖ T. O’qituvchi nashriyoti 1975 y

Ilovalar