Andijon shahzodasi اندیجان شهزاده‌سی

Yashil O‘q
G‘ira-shira otayotgan tongning xira nurlari osmonga yoyilayotgan, yulduzlar birin-ketin sekingina uzilayotgan jondek so'nayotgan paytda, tun Farg‘ona dalalaridan xuddi qora xayol misol ko‘tarilayotgan paytda, kecha podshoh eng uchidagi yaproqni urib tushirgan daraxtda bir gala mayda qushlar chug‘ur-chug‘ur qila boshlashdi. Ular shox va butoqlarga shunchalik qalin joylashib olishgan ediki, bamisoli daraxt tun bo‘yi behisob meva tukkandek edi. Ular sayrashar, chirqillashar, o‘ynashar, go‘yo bu olamda faqat ulargina mavjuddek edi.
Ammo ular hech ham yolg‘iz emas edi. Daraxt hamda shox tepaligi atrofida yerga yaslangancha bir dunyo odam uxlab yotardi. Bular kecha kechqurun qarorgohda yoqilgan gulxanning ulkan nurida sanasa bo'ladigan odamlardan ko‘ra anchagina ko‘proq edi.
Ko‘plari boshlarini otlarining issiqqina qorinlariga qo‘ygancha, xurrak otishardi. Boshqalari tuyalarining oyoqlari orasida yumaloq bo‘lib yotishardi.
Shu payt qushlar chug‘urini erkaklarning qichqirgan ovozi bosib ketdi. Podshoh sipohilari bir chekkada turgan kichkina chodirga yopirilishdi. Ular nayzalarini qo‘llarida teskari ushlab turishardi. Ko‘rinishdan ular nayzalami sanchishdan ko‘ra urishga mo‘ljallashgandek edi. Chodircha oldiga kelib, uning ustunlarini urib, itarib, silkitishga tushishdi, so‘ngra qattiq tortilgan tomini gumburlatib ura boshlashdi.
Podshohning buyrug‘i, — deya qichqirishardi tapillatib urgancha, oxiri chodir xuddi karton uydek qulab tushdi. Ichidagi odam aftidan shirin uyquda bo‘lsa kerak, haliyam ancha vaqt xurrak otishda davom etdi. Nihoyat, xuddi parto‘shakdek yumshoqqina yopinchiq ostida isib ketdi. Xurrak to‘xtadi. Qulab tushgan chodir ostida bir baqaloq gavdaning harakatga kelgani ko‘rindi.
o‘z molini shu odamga berish uchun Andijondan azonlab bu yerga kelgan meshkobchi uni bu yerga boshlab kelgan qovunfurush qo‘shnisiga sekingina dedi:
Bu narsalarni ko‘rayotgan, onam hayot yo‘limni ko‘rib yurish uchun menga bergan ko‘zlarimga ishonmayman.
Nega? — so‘radi qo‘shnisi.
Nega, nega? — masxaraladi uni meshkobchi. — Sen ahmoq, anavi yerda nimalar bo‘layotganini ko‘rmayapsanmi? Podshohning qullari Mirzo Ullohning chodirini yakson qilib tashlashdi.
Ha, rost, — dedi sal ovsarroqqa o‘xshash qovunfumsh, — men ham, shunaqaga o‘xshaydi, deb o‘ylayapman.
Shunaqaga o‘xshaydi emas, aslida ham shunday, ikki karra ahmoqsan! Senga aytib qo‘yay, bundan battar ishlar bo'ladi hali.
Ha, nega bunday bo‘ladi?
4 — Fris Vyurtle 49
Nega? Uch karra ahmoqsan! Haqiqat noyob va qimmat molga aylanib qolsa, hamisha ishlar yomonlashadi. Mehribon Mirzo Ullohimiz g'azabga yo‘liqibdi.
Ha-a, — javob qaytarishga jur'at qildi qo‘rqib ketgan qovunfurush, — u g‘azabga yo‘liqqan. Lekin nima sababdan?
Nima sababdan? Shuni tag‘in so‘rab ham o‘tiribsanmi? Do‘stginam, seni haqoratlagan yomon so‘zlarim uchun Alloh meni kechirsin-u, lekin u so‘zlar sen uchun hali yumshoq, ancha avaylab aytildi. Sen chidab bo‘lmas bir narsasan! Nima uchun mehribon Mirzo Ulloh g‘azabga yo‘liqishi mumkin? Aytaylik, yosh podshohimiz qilmishiga yarasha yegan xipchinlarni esidan chiqarmagandir, ehtimol.
Sen haq bo‘lishing mumkin, lekin bu unga bu qadar qo‘pollik qilishga sabab bo'lolmaydi, — dedi aqlli do‘stining fikrini nihoyat endi tushunib yetgan qovunfurush.
Shunday suhbatdan keyin ikkovlari odamlar orasidan chiqib nariroqqa borishdi va „Baqaloq la’l“ning ag‘darilib tushgan chodir chekkasidan bosh chiqarib sal nafas rostlashga urinayotganini ko‘rishdi. Ular shohning nohaq jazolangan ustoziga qorong‘i va tor joydan chiqib olishga ko‘maklashishdi, u bu yerdan xuddi tuxumdan chiqqan jo‘jadek o‘rmalab chiqib oldi.
Awal u aksirdi. Keyin sipohilarga qarab norozi ohangda dedi:
Podshoh meni shirin uyqudan uyg‘otishdan boshqa tag‘in mendan nima istaydi?
Albatta, Mirzo Ulloh, sizga aytadigan tag'in gapimiz bor: siz ustozlik amalingizdan chetlatildingiz, quyosh chiqqan zahoti shoh sizni o‘z chodirida kutadi.
Sipohilar shu so‘zlarni aytib ulgurmay, quyoshning dastlabki nurlari ularning nayzalari uchida yiltilladi.
Mana, vaqt bo‘ldi, — deyishdi ular, — shoh huzuriga boring.
Oldin bomdodni o‘qib olaman, — xotirjam javob berdi „Baqaloq la’l“. Shoh buyuk, biroq Alloh undan ham buyukroq, deb yozilgan shariat qonunida. Namozni o‘qib bo‘lsam, podshoh huzuriga boradigan vaqt bo‘ladi.
Yarim soatcha muddat o‘tgach Mirzo Ulloh yosh podshoh oldida turardi. Uning ko‘zlari chodir ichidagi narsalarni zo‘rg‘a ilg‘ardi, chunki tashqari allaqachon yopyorug‘ bo'lgan, bu yer esa hali qorong‘i edi. Nihoyat uning ko‘zlari bu yerdagi qorong‘ilikka o‘rgangach, u chodir o'rtasida, gilam ustida o‘tirgancha uxlayotgan Zahiriddin Muhammadni payqadi. Ammo yosh hukmdor ko‘zlarini ochdi va tamoman hushyor tortdi.
Ustoz o‘z tolibiga salom berdi:
Alloh senga yor bo‘lsin, shoh Zahiriddin Muhammad, qonunlarimizga ko‘ra sen hayot va o‘lim ustidan hukmron bo‘lding. Buyur, men bajaraman. Men bilan nimani lozim ko‘rsang, shuni qil.
Bilimdonlik chashmasi, men boshingizdagi chodirni buzdirib tashladim. Buning ma’nosini bilsangiz kerak?
Bilaman. Bu — men o‘z lavozimimdan chetlatildim degani.
Ha, bilimdonlik bulog‘i, Siz o‘z lavozimingizdan chetlatildingiz. Meni to‘g‘ri tushunibsiz. Menga endi ustoz kerak emas. Lekin, agar iltimos qilishga haddim sig‘sa, menga yaqinroq kelsangiz.
Mirzo Ulloh xona o‘rtasiga bordi. Endigina u uzoqni yomon ko‘radigan ko'zlari bilan Zahiriddin Muhammad o‘tirgan gilam siyoh dog‘lari bilan to‘la ekanligini payqadi.
Axir bu maktab gilami-ku, — dedi u, — shunday buyuk hukmdor shunaqa iflos gilam ustida o'tiradi, deb o‘ylamovdim. Men, ustozga muhtoj bo‘lmagan odam, bilishga ham ortiq muhtojlik sezmaydi, deb o‘ylardim. — Mirzo Ullohning ovozida kinoya bor edi.
Axir, bilimdonlik chashmasi, men maktab gilamimdan o‘zga tag‘in qayerda o‘z vazifamni ado qilaman? — Shu so‘zlarni aytib, Zahiriddin Muhammad „Baqaloq la’l“ga o‘zining tanish yozuv daftarini uzatdi. Unda chiroyli qilib qiyin forscha harflar bilan ko‘kdagi Temir qoziq yulduzi va hayot yo‘llari haqidagi gap yozilgan edi.
Ha, adolat chirog‘i, Siz hayron bo'lyapsiz. Biroq men podshoh bo'lganimdan e’tiboran Sizning so‘zlaringiz mag‘zini to‘liq tushunib yetdim. Ularni aytganingiz uchun Sizdan minnatdorman. Faqat shuning uchungina ularni yozib qo‘yganim yo‘q. Qadrli ustozim, urush bo'ladi, men yurish boshlashim kerak. Agar men oddiy maktab topshirig‘ini nihoyasiga yetkazolmasam, qanday qilib yurishni muvaffaqiyatli yakunlay olaman. Mana u, tayyor. Endi men kurashni boshlashga buyruq beraman.
Axir unda, shohim Zahiriddin Muhammad, nega mening chodirimni buzdirib tashladingiz, u yerda tinchgina uxlab yotuvdim-ku?
Buzdirganimning sababi shuki, toki men hukmronlik qilarkanman, Sizga alohida chodiming keragi bo‘lmaydi. Mening maslahatchim sifatida mudom yonimda bo‘lishingizni istayman. Shunday bo‘lasizmi, adolat chirog‘i?
Ha, shohim, faqat bir shartim bor.
Qanaqa shart?
Maktab gilami ustida men doimo chin haqiqatni ayta olay. Ortiqcha bejamalarsiz va xushomadgo‘yliklarsiz faqat haqiqatni gapiray.
Aynan mana shuni xohlayman, ustoz. Maktab gilamini hamma joyda, keng sahroda ham birga olib yuramiz, u yerlarda Siz menga hamrohlik qilasiz, buni Sizdan iltimos qilaman. Oqillik chashmasi, men Siz bilan bir jangovar otdan garov o‘ynayman, ya’ni Farg‘ona podshohi biror marta ham sahro eshagidan maslahat so‘rashga majbur bo‘lmaydi.
Alloh senga yor bo‘lsin, shohim, — Mirzo Ulloh sobiq o‘quvchisini quchoqladi, — mittigina oppoq quyondan ham garov o‘ynayveraman. Bilaman, sen bir umr sho‘x bolaligingcha qolaverasan, biroq sendek sho‘x bolalar xalqni boshqarar ekan, men unga jon deb xizmat qilaman.
„Baqaloq la’l“ning burni, bamisoli u yerga quyoshning ilk nurlari tushgandek qizardi, bu chinakam quvonch belgisi edi. Qarorgoh uyg‘ondi. Tuyakashlarning baqirishlari, sipohilarning xirgoyilari, tuya qo‘ng‘iroqlarining jarangi quloqqa chalindi. To‘satdan qattiq dod-voy eshitildi.
Zahiriddin Muhammad Mirzo Ulloh bilan nima voqea sodir bo‘lganini ko‘rish uchun chodir eshigiga kelishdi. Odamlar bir otning atrofini o‘rab olishib, haydab kelishardi. Ot o‘tlamoqchi bo‘lgandek boshini pastga egib olgandi. U biqinida hech bir turtki sezmasdi. Ustida bir sipohi o‘tirgan bo‘lsa-da, u o‘lgan edi. Gavdasi otning bo‘ynida chayqalib kelar, qo‘llari orqasiga, oyoqlari otning qomiga bog‘langan edi.
Bu odam kim? — so‘radi podshoh.
Bosh qo‘mondon oldinga chiqdi.
U janub tomonga urush xabarini yetkazishi kerak bo‘lgan eng yaxshi jangchimiz. U jo‘nab ketganidan bir soat o‘tib ot o‘lik egasi bilan qaytib keldi. Unga pistirmadan turib o‘q uzishgan. U dushman qo‘liga tushgan, uni oMdirib, qaytarib jo‘natishgan.
U qanaqa o‘q ekan? — Zahiriddin Muhammad otliqning yelkasiga sanchilgan oMdiruvchi o‘qqa nazar tashladi.
Bu Shayboniy sipohilarining yashil o‘qi, hazrati oliylari, men uni patli charmidan taniyman. U zaharlangan. Yuzlaring sahro qumida kuygur yaramaslar, uning uchini sasigan hayvonning yog‘iga botirib olishgan.
Zahiriddin Muhammad bilan Mirzo Ulloh, o‘q dastasiga o‘yib yozilgan yozuvni o‘qish uchun yaqinroq kelishdi. Ular: „Qilichim qonsiragan. Nimjon bolakay, yuzingda nechta buming boMsa, sen o'shancha hafta podshohlik qilasan“, degan so‘zlarni o‘qishdi.
Xat fors tilida, Zahiriddin Muhammad qiynala-qiynala yozishni o‘rgangan o‘sha harflar bilan yozilgan edi.
Shayboniyxon menga salom yoMlabdi, — dedi u, — men unga javob yoMlayman. Keyin u odamlarga qarata qichqirdi: — Menga aytinglar-chi, podshohingizning qancha jangchisi bor?
o‘n besh mingta jangchi jangga tayyor, o‘n besh mingta jangchi oMimga tayyor, — degan javob yangradi. — Tayyormiz!
o‘n besh ming jangchi, bu degani Farg‘ona podshohining o‘n besh ming yuzi degani. Men Shayboniyxonga: „Kel, juda xohlayotgan bo‘lsang, bumimni sanab ko‘r“ degan xabar yuboraman.
Tayyormiz! — deya tag‘in bir bor qichqirishdi askarlar va qurollarini baland ko'tarishdi. Mirzo Ulloh Zahiriddin Muhammadning qulog‘iga shivirladi:
Xabarnomang yaxshi, shohim, kel men uni qog‘ozga yozib beray. Shayboniyxon undan biror xato topsa, rosa xursand bo‘lardi.