Aндижoн машинасозлик институти

Boshqaruv organlari va axborotni aks ettiruvchi tizimlarni tashkillashtirishda 

ergonomik muammolar 

 

Ilmiy  –  texnik  taraqqiyot  sharoitlarida  axborotni  uzatish  usullarining 

oʻzgarishlari, uning zichlanishi, qayta ishlash tezligi oshishi odam mehnatiga katta 

ta’sir etadi. 

Axborotning zichlanishini ergonomik muammo sifatida ikki nuqtai nazardan 

qarash kerak: yuza birligiga toʻgʻri keladigan axborot miqdorining ortishi (fazoviy 

zichlanish) va vaqt birligi ichida odamga kelayotgan axborotning koʻpayishi (vaqt 

boʻyicha zichlanish). 

Axborotni  aks  ettiruvchi  qurilmalar  oʻlchamlarining  kichrayishi  odamning 

psixofiziologik  imkoniyatlari  bilan  bogʻliq  ma’lum  bir  chegaralargacha  boʻlgani 

ma’qul.  Masalan,  masofa  (oʻlchov kattaliklarini aniq  oʻqish  imkonini beradigan), 

   Subyektiv  

         

Obyektiv  

Od

am

n

in

g

 

is

h

lay

o

tg

an

d

ag

i 

h

o

lati

 

Op

er

ato

rn

in

g

 s

h

ax

siy

 

x

u

su

siy

atlar

i 

Op

er

ato

rn

in

g

 b

ilim 

d

ar

ajasi

 

Atr

o

f 

m

u

h

it

 

sh

ar

o

it

lari

 

Is

h

 s

h

ar

o

itlar

in

in

g

 

o

b

y

ek

tiv

 x

u

su

siy

ati

 

Op

er

ato

rn

in

g

 is

h

 

fao

liy

atin

i 

tash

k

illas

h

tirish

 

Is

h

 jo

y

in

i 

tash

k

illas

h

tirish

  

Ax

bo

ro

tn

i k

o’

rs

atu

vch

i 

tizim

lar

d

an

 tu

sh

ad

ig

an

 

ax

b

o

ro

t

 

Is

h

 f

ao

liy

an

in

in

g

 

n

az

o

rati

 

   

Ish faoliyatini samarasini oshiruvchi ergonomik omillari 

 

---

- 39 - 

darajalash  vositalaridagi  aniqlik  sinfi  (shkala  chiziqlari  orasidagi  masofa),  turli 

tezliklar bilan harakatlanuvchi ob’ektlarga reaktsiya vaqti. 

Asboblar  oʻlchovlarini  kichraytirish  axborot  kiritish  qurilmalarini  ham 

kichraytiradi.  Optimal  oʻlchamlarni  topish  bilan  birga  odam  indikatorlarni  toʻgʻri 

kuzatishiga ham (vizual yoki akustik) e’tibor qaratish lozim. 

Axborotni  vaqt  boʻyicha  zichlash  uni  mashina  yordamida  qayta  ishlash 

tezligiga  bogʻlik.  Buni  odamning  oʻzi  qayta  ishlashi  bilan  taqqoslab  boʻlmaydi. 

Garchi  hozir  axborotni  zichlashning  aniq  chegaralarini  aytib  boʻlmasa  –  da, 

texnikaning  rivojlanishi  koʻrsatadiki,  odamga  boʻladigan  axborot  yuklamalariga 

talablar  ortib  borayapti.  Bu  talablar  ergonomik  omillarni  hisobga  olish  zaruratini 

tugʻdiradi. 

Ma’lumki,  boshqarish  tizimining  xususiyatlari  uning  elementlari  tavsiflari 

bilan aniqlanadi. Bunda odamning dinamik imkoniyatlari (latent – reaktsiyasining 

(yashirin) davri, ya’ni signal berilgan ondan boshlab, operatorning javob harakatlari 

boshlanguncha  vaqt  oraligʻi  muhim  ahamiyatga  ega.  Mana  shu  yashirin  davr 

operatorning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi. 

Quyida yashirin davrning oddiy sensomator reaktsiyalar davridagi qiymatlari 

berilgan: bunda odam oʻzining maksimal imkoniyatlari bilan oldindan tanish, lekin 

qoʻqisdan  paydo  boʻlgan  signalga  javoban  u  yoki  bu  harakatni  (tugmani  bosish, 

richagni surish va h. k.)bajaradi. 

 

Qoʻzgʻatuvchi turi 

Latent davr 

diapazoni, ms 

Qoʻzgʻatuvchi turi 

Latent 

davr 

diapazoni, ms 

Taktil (tekkizish, 

titrash) 

90-12 

Issiqlikka oid (iliq, 

sovuq ) 

280-1600 

Eshitish (tovush) 

120-180 

Maza, tam (shoʻr, 

shirin, nordon, achchiq) 

310-1080 

Koʻrish 

(yorugʻlik) 

150-220 

Ogʻriq (ukol) 

130-890 

Hid bilish (hid) 

310-390 

 

 

---

- 40 - 

Transport 

vositasining 

tezligi 

toʻxtovsiz  oshib  borayotgan,  uni 

boshqarayotgan odamning vaqti doimo ziq boʻlib qoladigan sharoitlarda reaktsiya – 

aksilamalning  amaliy  ahamiyati  beqiyos.  Ishlab  chiqarishda  band  odamning 

aksilamal vaqtiga koʻp omillar ta’sir etadi. Bulardan asosiylari qoʻzgʻatuvchi turi, 

jadalligi,  odamning  jinsi  va  yoshi,  psixofiziologik  xususiyatlari  va  holati, 

koʻnikmalar  darajasi.  Boshqarayotgan  odamning  faoliyat  sharoitlarini  ergonomik 

baholashda  oʻtkazish  qobiliyatini  hisoblash  katta  ahamiyatga  ega;  bu  qobiliyat 

masalaning turi, chiqarib olinadigan axborot hajmi, operatorning ishtirok darajasi va 

boshqalarga  bogʻliq.  Axborotni  aks  ettiruvchi  vositalarni  ishlab  chiqarishda  tablo 

yoki  boshqaruv  taxtasiga tushadigan  axborot oqimi  –  Gʻ

ao

 va odamning  oʻtkazish 

qobiliyati (SO) orasida quyidagicha bogʻlanish bor: