Andijon mashinasozlik instituti “sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish” kafedrasi

Mehnat xarajatlari bo’yicha chetga chiqishlar
Mehnat xaqi xarajatlari mehnat bahosi (stavkalari) va sarf qilingan mehnat miqdori ( unumdorligi ) bilan aniqlanadi.
Ish xaqi stavkalari bo’yicha chetga chiqishlar.
Bu chetga chiqishlar xaqiqatdagi foyda summasining kutilgan summadan xaqi-qatdagi va me’yoriy ish xaqi stavkalari o’rtasida yuzaga kelgan farq hisobiga o’zga-rishini aniqlash uchun hisoblab topiladi.
Ish xaqi stavkasidagi chetga chiqish xaqiqiy va me’yoriy ish xaqlari o’rtasi-dagi farqni xaqiqatda ishlangan ish soatlariga ko’paytirib topiladi.
Mehnat unumdorligi bo’yicha chetga chiqishlar.
Bu chetga chiqishni hisoblashning maqsadi mahsulot ishlab chiqarish uchun byudjetga sarflanishi ko’zda tutilgan ish soatlari bilan xaqiqatda sarflangan ish soatlari o’rtasidagi yuzaga kelgan farq hisobiga foyda summasining o’zgarishini o’rganishdan iborat.
Mehnat unumdorligi bo’yicha chetga chiqish xaqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotga ketgan me’yoriy soatlar bilan, xaqiqatda ishlangan ish soatlarni soatlik me’yoriy ish xaqi stavkasiga ko’paytirib topilgan summa bilan solishtirib topil-gan farqqa teng.
a) Xaqiqiy vaqt * xaqiqiy stavka  xaqiqiy mehnat sarfi
b) Xaqiqiy vaqt * me’yoriy stavka  R1
v) Me’yoriy vaqt * me’yoriy stavka  me’yoriy mehnat sarfi.
Bunda , a-b q ish xaqi stavkasining o’zgarishi ta’siri
b-v q samaradorlikning o’zgarishi ta’siri


O’zgaruvchan ustama xarajatlardagi chetga chiqish.
O’zgaruvchan ustama xarajatlardagi chetga chiqishlar materiallar va ish xaqi bo’yicha chetga chiqishlarga o’xshash, xamda ular ham faoliyat darajasidan kelib chiqqan xolda o’zgarib turadi.
O’zgaruvchan ustama xarajatlar bo’yicha yalpi chetga chikish
Bu mahsulotga olib borilgan me’yoriy o’zgaruvchan ustama xarajatlar bilan xaqi-qatdagi o’zgaruvchan ustama xarajatlar o’rtasidagi farqdir. Odatda o’zgaruvchan us-tama xarajatlar asosiy ishchilarning ishlagan ish vaqtlarining o’zgarishi hisobiga o’zgaradi deb hisoblanadi va shuning uchun o’zgaruvchan ustama xarajatlar bo’yicha yalpi chetga chiqish quyidagi ikki sababdan biri yoki ikkinchisi bo’yicha yuz beradi:

• 
  haqiqiy xarajatlar rejadan farq qiladi
  
• 
  asosiy ishchilarning xaqiqatda ishlagan ish vaqti ishlanishi lozim bo’lgan vaqtdan farq qiladi
  

Bu holat ikki element bo’yicha chetga chiqishlarni yuzaga kelishiga olib keladi:

• 
  xarajatlar bo’yicha chetga chiqishlar
  
• 
  samaradorlik bo’yicha chetga chiqishlar
  

O’zgaruvchan ustama xarajatlarni xarajatlar bo’yicha chetga chikishi.
Bu chetga chiqish asosiy ishchilarni xaqiqatda ishlangan ish vaqtini hisobga olib smetadagi o’zgaruvchan ustama xarajatlarning xaqiqiy darajasi bilan solish-tirish orqali topilgan farqqa teng.
O’zgaruvchan ustama xarajatlarni samaradorlik bo’yicha chetga chiqishi.
Bu chetga chiqish me’yoriy soatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori bilan, ko’rilayotgan davrdagi mehnat sarfini o’zgaruvchi ustama xarajatlarning me’yoriy stavkasiga ko’paytirib topilgan miqdor o’rtasidagi farqqa teng.
Doimiy ustama xarajatlar bo’yicha chetga chiqish.
Bu chetga chiqishlar xaqiqatdagi va kutilgan doimiy ustama xarajatlar daraja-sidagi farqni foydaga ta’sirini ko’rsatadi. Ta’rifga ko’ra bu xarajatlar faoliyat darajasini o’zgarishi natijasida o’zgarmaydilar, ya’ni shu yo’nalish bilan bog’liq chetga chiqishlar byudjet asosida hisoblab topiladi. Ammo, ularning foyda darajasiga ta’siri tannarxni kalьkulyatsiya qilishning qaysi usuli qo’llanilayotganiga qarab o’zgarishi mumkin.
a) tannarxni o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalьkulyatsiya qilish.
b) xarajatlarni to’liq taqsimlash usuli bo’yicha kalьkulyatsiya qilish.