Andijon mashinasozlik instituti “sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish” kafedrasi

3. b). Asosiy vositalarni ayriboshlashni qayd qilish. BHXS korxona-larning asosiy vositalarni boshqa mulklarga (biri sotadi, boshqasi xarid qi-ladi) almashtirishini, ya’ni barter qarama-qarshi savdoni amalga oshiri-lishini tan oladi. Masalan, eski dastgohni yangisiga almashtiriladi. Bunday hol-larda sotib olish bahosi qarama-qarshi savdoda sotiladigan eski asosiy vosita-ning qiymati hajmidagi yangi narxdan beriladigan chegirma summasiga pasaytiriladi.
Barter usulida amalga oshirilgan ayirboshlashdagi buxgalteriya o’tkazmalari pul mablag’lariga sotishdagi o’tkazmalarga o’xshashdir. Asosiy vositalarni ayri-boshlashidan olinadigan zarar va foydani aniqlashning (tan olishni) bir necha maxsus qoidalari mavjud bo’lib, ayriboshlanayotgan ob’ektlar tavsifga bog’liqdir.
Ayriboshlash jarayonida uchrashi mumkin bo’lgan bir necha holatlarni ko’rib chiqamiz:
foydani zararni
tan olish tan olish


Moliyaviy hisobotni tuzish maqsadida:
Bir xil toifada bo’lmagan
vositalarni ayriboshlash Ha Ha
Bir xil toifada bo’lgan
vositalarni ayriboshlash Ha Yo’q
Foydani soliqqa tortish maqsadida:
Bir xil turda bo’lmagan
vositalarni ayriboshlash Ha Ha
Bir xil turda bo’lgan
vositalarni ayriboshlashi Yo’q Yo’q

Keltirilgan maьlumotlardan kurinib turibdiki,bir xil toifada bo’lmagan vositalarni ayirboshlash holatida foyda yoki zarar ko’rsatiladi. Moliyaviy hisobot tuzilayotganida bir toifadagi vositalarning ayirboshlashidan olingan foyda ko’rsatilmaydi, chunki bu ashyo foyda keltiradigan muddat to’la foy-dalanilmaydi. Eski dastgohni bir muncha yangisiga almashtirish, eski dastgohni o’zgartirish yoki uni zamonaviylashtirishdek iqtisodiy ma’noga ega bo’ladi. Buxgalteriya hisobida yangi dastgohni hisobga olish eski dastgohni balans qiymatiga to’langan pul mab-lag’laridagi summani qo’shish bilan ko’rsatiladi

Birinchi holat - ayriboshlash natijasidagi zararni ko’rsatish. Faraz qilay-lik, korxona balans qiymati 200.000 so’m bo’lgan eski dastgohni yangi zamonaviy-siga quyidagi shartlarda almashadi, so’m hisobida:
Yangi dastgohning qiymati - 1.000.000
Ayirboshlanayotgan eski dastgohga chegirma - 150.000
Zarur bo’lgan pul mablag’lari summasi - 850.000
Bunday holda qarama - qarshi savdodagi chegirma (150.000 so’m) eski dastgoh-ning balans qiymatidan kam (200.000 so’m). Demak, yo’qotishlar (zarar) 50.000 so’m-ni tashkil qiladi. Buxgalteriya yozuvlarida bu quyidagicha ko’rsatiladi.