Andijon mashinasozlik instituti «materialshunoslik va yangi matеriallar tеxnologiyasi» kafedrasi «materialshunoslik»

19-rasm. Tartibli eritmalarning kristallik panjaralari
(o’ta tekis tartibli strukturalar)

Umuman olganda, tartibga solingan qattiq eritmalarni qattiq eritma bilan ximiyaviy birikmalar o’rtasidagi oraliq faza deb qarash mumkin. Kristall panjarada ikkala komponent atomlarining to’g’ri joylashuvi va xarakterli xossalarining keskin o’zgarishi ximiyaviy birikmalarga xosdir. Biroq ximiyaviy birikmalardan farqli ravishda tartibga solingan qattiq eritmalarda erituvchi komponent kristallik panjarasi saqlanadi va ma‘lum temperaturagacha qizdirishda (Kurnakov nuqtasiga yetguncha) tartibga solinish darajasi kamaya boshlaydi, bu temperaturadan yuqori temperaturada qattiq eritma tartibga solinmagan holda bo’ladi.

Kimyoviy birikmalar. Normal valentlik qonuni asosida vujudga keladigan ximiyaviy birikmalarning (qattiq eritmalardan farq qiladigan) xarakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat.

1. 
   Hosil bo’lgan birikmalarning kristallik panjarasi komponentlarning kristallik panjarasidan farq qiladi.
   
2. 
   Birikmada komponentlar massalarining nisbati hamma vaqt saqlanadi. Bu esa uning tarkibini oddiy formula AnBm bilan ifodalash imkonini beradi. Bu yerda A,B-mos ravishda komponentlar, n va m - oddiy sonlar.
   

Birikma xossalari uni tashkil qiluvchi komponentlar xossalaridan keskin farq qiladi.
Suyuqlanish temperaturasi o’zgarmas bo’ladi.
Ximiyaviy birikmaning hosil bo’lishi sezilarli issiqlik effekti bilan birgalikda kuzatiladi.
Qattiq birikmalardan farqli ravishda ximiyaviy birikmalar atomlarining elektron tuzilishi va kristallik panjaralari turlicha bo’lgan komponentlardan tashkil topadi.
Normal valentli tipik ximiyaviy birikmalarga misol sifatida davriy sistemaning IV-VI guruppasidagi elementlar bilan magniyning hosil qiladigan birikmalarini keltirish mumkin: Sn, Pb; Р₂; Sb₂; Bi₂; S, Tе.
Metallning boshqa metallar bilan birikmalari umumiy nom intermetallidlar yoki intermetall birikmalar deyiladi.
Metallning metalmaslar bilan hosil qilgan birikmalari (nitridlar, karbidlar, gidridlar) metall bog’lanishga ega bo’lishadi, ularni aksariyat holatlarda metall birikmalari deb ataydilar.
Juda ko’p ximiyaviy birikmalar metall qotishmalarini hosil qilishsada, valentlik qonunlariga bo’ysunmaydi va tarkibi doimiy bo’lmaydi, ana shu bilan tipik ximiyaviy birikmalardan farq qiladi.
Quyida biz qotishmalarda hosil bo’ladigan eng muhim ximiyaviy birikmalarni ko’rib o’tamiz.