Andijon davlat universiteti

X U L O S A

Paralingvistik vositalar fikr ifodalashda eng sodda, eng tejamli vositalar hisoblanadi. Paralingvistik vositalar ham ma’lum bir xabar tashishda lingvistik vositalarga yordam beradi, ba’zi o’rinlarda hatto lingvistik vositalar vazifasini ham bajaradi. Demak, muayyan bir tilni o’rganayotganda faqat shu til strukturasini (leksika, fonetika, grammatikani) o’rganishning o’zi etarli emas.

Hayot amaliyot til bilan birga shu til egasi bo’lgan xalqning muomala qoidalari, imo – ishoralarini ham o’rganishni taqazo etmoqda.

Har bir xalqning o’z muomala qoidalari mavjud. O’zbek xalqi qo’lini ko’ksiga qo’yib, bosh irg’itish harakati ”salom” ma’nosini bildiradi.

Masalan:

G’ulomjon o’ng qo’lini ko’ksiga qo’yib ta’zim qildi. (M. Ismoiliy. ”Farg’ona tong otguncha”).

Jahonning boshqa xalqlarida esa bu ma’no umuman boshqacha harakatlar orqali ifodalanadi. Shuning uchun o’z oldiga boshqa tilni o’rganishni maqsad qilib qo’ygan har qanday kishi paralingvistik vositalar bilan mufassal tanishish zarurdir. Paralingvistik vositalari tilda ekspressivlik ta’minlashda ham katta rol o’ynaydi. Masalan:

Asal hech nima demadi, jiqqa yoshga to’lgan ko’zlarini jimgina chetga burib, ”yo’q” degandek bosh chayqadi. (Ch. Aytmatov. ”Sarviqomat dilbarim”, 150 – bet).

Bir qo’llab chapak chalolmagani uchunmi, nuqul chap qo’lini ”barakalla” degandek havoda silkitar edi. (O’. Hoshimo. ”Ikki eshik orasi”, 204 - bet).

Yuqorida ta’kidlagandek, paralingvistik hodisalar doirasiga nutq jarayonida kommunikatsiyada ishtirok etadigan barcha supersegment vositalar va imo – ishora hamda mimikalar kiradi. Hech qanaqa qo’l, lab harakatlari qatnashmasdan faqat ”jilmayish”, ”suhbatdoshiga bir nazar tashlash”, ”ko’zlar uchrashishi” kabi vositalar ham fikr ifodalaydi.

Masalan:

Ro’zmatdan keyin Tillabuva so’z oldi. Hamma ”baloga qolding” degan ma’noda kulib Ro’zimatga qaradi. (A. Qahhor. ”Qo’shchinor chiroqlar” 106 – bet).

Tolib aka ”shu g’o’r bolaning xom – xatala gapigayam javob qaytaramanmi” degandek, iljaydi. (F. Musajonov. ”Ximmat”, 52 – bet).

Oyim ”siz gapiring” degandek dadamga qaradi. (O’. Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 13 –bet).

Sidiqjon qip – qizarib ketdi va Zunnunxo’jaga ”gapirsangizchi !” degan mazmunda nazar tashladi. (A. Qahhor. ”Qo’shchinor chiroqlari”, 10 - bet).

Dadamat aka: ”Men sizga nima degandim, bu mana shunaqa qaysar” degandek Ahmadga qarab qo’ydi. (F. Musajonov. ”Ximmat”, 5 – bet).

– Zakunchi ”javob ber!” degandek ko’zimga qattiq tikildi. (O’. Hoshimov. ”Ikki eshik orasi”, 286 - bet).

Bu gapdagi ”qulmoq”, ”iljaymoq”, ”jilmaymoq”, ”qaramoq”, ”nazar tashlamoq”, ”tikilmoq” kabi so’z va iboralar nutqni kuzatib boradigan noverbal holatlarni ifodalaydi. Demak, bunday holat va harakatlar ham, bizningcha, paralingvistik vositalar doirasiga kiritilishi zarur.

Xullas, paralingvistik vositalarni o’rganish va tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.

Paralingvistik vositalar, jumladan o’zbek tili paralingvistik vositalari haqida fikr yuritganda, ularni sistema sifatida o’rganganda o’ziga xos vazifalarni, internotsional belgilar boshqa xalqlar tillari paralingvistik vositalari bilan bog’lab, qiyoslab, ko’rilganda yana yaqqolroq ko’zga tashlanadi. Bu haqda G’. Salomovning ”Tarjima nazaryasiga kirish”, A. Nurmonovning ”O’zbek tilining paralingvistik vositalari haqida” kabi ishlarida, ayrim o’rinlarda qimmatli fikrlar bayon etilgan.

1. Paralingvistik vositalar ekspressivlikni ta’minlashga yordam beradi.

2. Paralingvistik vositalar nutq jarayonida vaqtni tejaydi.

3. Paralingvistik vositalarni o’rganish zarur. Bu madaniy aloqalarni yaxshi yo’lga qo’yishga, xalqlarning o’zaro bir – birlarini yaxshi tushunishga, tarjima ishlarini sifatini ko’tarishga, kishilarning dunyo xalqlari urf – odatlari, hayotiy tajribalarni atroflicha bilishga, inson madaniy saviyasining ko’tarilishi, xalqlar haqidagi tassavurlarining kengayishi, tilshunoslikning boshqa fanlar orasidagi o’rnini, qimmatini oshirishga yordam beradi.

4. Shuning uchun o’zbek tili paralingvistik vositalarning keng ko’lamda atroflicha o’rganish zarur bo’ladi.

Paralingvistik vositalar ma’no ifodalashi, ularning xizmati ehtimol bir paytlar tovush tili xizmatiga nisbatan ustun bo’lgan bo’lishi mumkin.