Andijon davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi

15-Mavzu: Ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslari
Reja:

1. 
   Tarbiyaning shaxsini shakllantirish maqsadiga karatilganligining psixologik muammolari.
   
2. 
   Faoliyat - odamning shaxs tarikasida shakillantirish asosi ekanligi.
   
3. 
   Umuminsoniy va milliy boyliklarning shaxs shaklanishidagi roli.
   
4. 
   Ijtimoiy foydali faoliyat - tarbiya vositasi ekanligi.
   
5. 
   Tarbiyasi «kiyin» bolalar xulqini to'zatishdagi psixologik masalalar.
   
6. 
   Ma’naviy ong va xulk-atvor birligi.
   
7. 
   Psixologiyada tarbiya mexanizmlari.
   

Tayanch so’z iboralar: ta’lim, tarbiya, faoliyat, tarbiyasi qiyin bolalar, ahloqiy fazilat, milliy an’analar, urf-odatlarimizning tiklanishi, umumbashariy va umumma’naviy kadriyatlar, axlok normalari.
I. Tarbiya shaxsni shakillantirish maqsadiga karatilgan va unda xayotiy e’tikod va xis-tuygular, ma’naviy xulk-atvor xosil kilish jarayonidir. «Ta’lim-tarbiyani yangi zamon talablari darajasiga kutarish usib kelayotgan yosh avlodlarimizning porlok kelajagini garmonik ustirish imkoniyatini yaratish» (I.Karimov o'zb.R Prezidenti, Oliy Majlisning IX ses.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi) xozirgi kunning asosiy masalasidir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi shuni nazarda tutadiki, boshka muxim masalalar katorida Milliy kayta tiklanish mafkurasi va jamiyat boyliklari asosida ukuvchilarni ma’naviy va axlokiy xislatlarini ustirish, ukuvchilarning xulk madaniyatini shaklantirish, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirish orkali xakikiy inson kilib tarbiyalash lozim.
Xozirgi zamon tarbiyasining maksad va vazifalari avvalo, yoshlarni chinakam ma’rifatli kishi kilib, inson kadrini, milliy kadriyatlarini o'zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, Mustaqil davlatimining jaxon xamjamiyatida o'ziga munosib, obruli urin egalaydigan fidoyi insonni tarbiyalashdir.
II. Tarbiya - maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning, anglab olingan maksadining mavjudligi bilan, ta’sir kursatishining maxsus ishlab chikilgan va asoslab berilgan vositalari shakllari xamda usullarini kullanishi bilan tasodifiy va stixiyali ta’sirlardan ajralib turadi. Soglom tarbiyaviy vaziyatsiz mukkammal shaxs vujudga kelmaydi.
Ukuvchilarning xayoti va faoliyatini tugri tashkil kilish, ijobiy axlokiy, ijtimoiy xulk-atvor tajribasi shaxsning tarkib topishida muxim axamiyatga ega. Ma’lumki, birgina faoliyatning o'zida shaxsning xar-xil va xatto bir-biriga karama-karshi sifatlarini tarkib toptirish mumkin. Buning asosida maktab ukuvchisi amal kiladigan motivlar yotadi. Bu xulk-atvor shaxsan ukuvchining o'zi uchun kanday ma’noga ega bulishiga karab, unda xar-xil sifatlarni tarkib topishiga sabab buladi.
M: Ukuvchi urtogini prinsipial asosda tankid kilsa – unda kat’iylik, xalollik; agar o'z aybini urtogiga kuyish bulsa – xudbinlik individualizm, egoizm paydo buladi.
Faoliyat – odamni shaxs sifatida shakilantirish asosi xisoblanadi. Bola uyin, ukish va mexnat faoliyatiga kanday munosabatda bulsa, unda shu faoliyat asosida ijobiy va salbiy sifatlar shakllanishi mumkin. Ukish va uyinga ijobiy munosabat, ilmga intilishga kizikish, mexnatsevarlik kabilar bilan, salbiy munosabat esa ishyokmaslik, dangasalik o'zini idora kila olmaslik kabilar shakllanishiga sabab buladi.
Shuning uchun xam faoliyatining yetakchi tiplarini uyushtirish bola shaxsini shakllanishiga maksadga muvofik ta’sir etish vositasidir. . .
Axlokiy extiyojlarning tub moxiyati bu: 1) insonning axlokiyligi boshkalar bilan mulokotda bulishini ijtimoiy shart-sharoit mavjud bulishini; 2) indivdual ongning axlokiy tomonlarni shakillanishini ijtimoiy shart-sharoitdagi tarbiyaga boglikligi bilan belgilanadi. Va nixoyat, xayotning konkret xollarini xisobga olgan xolda axlokiy extiyojni xis-tuyguga, fikrlashiga boglikligi muximdir.
Axlokiy fazilatlarni namayon bulishi ijtimoiy burch tushunchasi bola ongiga kanday singdirilishiga boglik . Burch- bu jamiyat va jamoaning inson oldiga kuygan turli-tuman talablarini ifodalovchi tushunchadir. Ijtimoiy burch – keng ma’nodagi tushuncha bulib, bu odamiylik, vatanparvarlik burchi, kasb burchi, ota-ona oldidagi burchdir.
III. Yoshlarning axlokiy fazilatlarini tarbiyalashda umuminsoniy va milliy boyliklardan foydalanish muximdir. Chunki umuminsoniy va milliy boyliklar xamda ularning shaxs shakllanishidagi roli axamiyatlidir. Milliy an’analar, urf-odatlarimizning tiklanishi milliy, umumbashariy va umumma’naviy kadriyatlarga asoslangan axlok normalarini yaratish va ularni bolalarimiz, yoshlarimiz ongiga singdirish orkali ularni jamiyatimiz uchun fidokor, bilimdon inson kilib tarbiyalashga asos bula oladi.
Milliy an’analar - xar bir xalkning ma’naviy xayotining maxsuli bulib, usha xalkning ijtimoiy fikri milliy an’analarni ularning ma’naviy extiyojiga aylantiradi. Milliy an’analar yoshlarda ijtimoiy ongni tarbiyalaydi, ularning xar tomonlama kamolga yetgan inson bulib yetishishida muxim urin tutadi. U shaxs xarakterini ijobiy tomonga shaklantirishda faol ishtirok etadi, yoshlar mafkurasiga psixologik ta’sir kiladi.
IV. Bola shaxsini tarbiyalashda ijtimoiy foydali faoliyat xam muxim rol uynaydi. Chunki u tarbiyaning eng kulay sharti va vositasi xisoblanadi.
Ijtimoiy foydali faoliyat, mexnat tarbiya vositasi bulishi uchun:

• 
  bolaning mexnati ijtimoiy foydali mexnat bulishiga;
  
• 
  ijtimoiy kiymatga ega bulgan foydali maxsulot mexnat natijasi bulishiga;
  
• 
  mexnat jamoa mexnati bulishiga;
  
• 
  u tashabusskor va ijodiy mexnat bulishiga;
  
• 
  mexnatda o'z-o'zini uyushtirish va Mustaqil faollik kursatishning xar xil shakllari kulanilishiga axamiyat berish kerak.
  
• 
  Ukuvchilarning mexnati - ularning o'zlari uchun kizikarli bulishi;
  
• 
  Bolaning kuchiga mos bulishi;
  
• 
  Ukuv faoliyati bilan boglik bulishi;
  
• 
  Mexnat uchun jazolashga mutlako yul kuyilmaslik kerak.
  
• 
  Shuni sinchiklab puxta, vijdonan bajarish mexnat anjomlarini asrash va tejashga urgatadigan bulishi lozim.
  

V. Bolalar jamoasi va uning tarbiyaviy imkoniyatlari. . . .
VI. Tarbiyasi «kiyin» bulgan bolalar bilan ishlash:
a) ularning individual xususiyatlarini aniklash;
b) kizikish va e’tikodlarini xisobga olish;
v) tarbiyaviy usullarini tanlash;
g) tarbiyaning maxsus sharoitlarini aniklash.
VII. Shaxsning ma’naviy sifatlarini shakllantirishda ma’naviy ong va xulk-atvor birligi muximdir. Yoshlarni o'z-o'zini anglashi, yaxshi-yomon va adolatli-adolatsizlikni xis kilgan xolda uni o'z-o'ziga tatbik kilishi, o'zini tarbiyalash tarbiyaning psixologik mexanizmini tashkil kiladi.
o'z – o'zini tarbiyalashda 4-ta vazifa nazarda tutiladi

1. 
   o'zida shaxsning ijobiy xislatlarini tarkkiy etirishga va o'z xulk-atvoridagi yomon tomonlardan xolis bulishga intilish.
   
2. 
   Ukuvchiga o'z shaxsiga tankidiy munosabatda bulishiga, o'z xulk-atvoridagi xususiyatlarini dikkat bilan va okilona tushunib olishida, o'z kamchiliklarini yakkol kurishda, o'z nuksonlarini faxmlab olishida yordamlashish.
   
3. 
   o'z-o'zini tarbiyalash rejasini to'zishda, shaxs xulk-atvori xislatlarini kaysi xususiyatlarini tarakkiy ettirish, kaysisiga barxam berish kerakligini aniklash.
   
4. 
   Tarbiyachi o'z-o'zini tarbiyalashning okilona yullarini aniklashi.
   

VIII. Vatanparvarlik ruxida tarbiyalash
Vatanparvarlikni shakllantirishda:
A) Ona-vatanga muxabbat, uni sevish, e’zozlashga urgatish.
B) Mustaqil o'zbekiston tushunchasining moxiyatini ukuvchilar ongiga singdirish.
V) Yoshlarni xalkimiz an’analariga, udumlariga, tili va madaniyati, ruxiyatiga xurmat bilan karashga urgatish.
G) Buyuk daxolarimiz koldirgan ma’naviy meroslarni asrab avaylash, ularning tarixini bugungi kun uchun axamiyatini idrok etish
D) Yoshlarda soglom kuch, soglom tafakkur, iymon-e’tikodni uygotish
Ye) Vatan oldidagi mas’uliyat, millat manfaati uchun kurashning moxiyatini anglash.
J) Uquvchilarda unib usgan yurtiga, voyaga yetkazgan ota-onasiga va ta’lim-tarbiya bergan ustoziga ta’zim kilish malakasini shakllantirish.
Vatan va vatanparvarlik egizak