Andijon davlat universiteti umumiy pedagogika kafedrasi ijtimoiy pedagogika

Mustahkamlash uchun savollar:
O’QUV ADABIYOTLARI, DARSLIK VA O’QUV QOLLANMALAR
Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1 Egamberdieva N. M. Ijtimoiy pedagogika. Darslik.T.2009
2.MavlonovaR. Ijtimoiy predagogika.O’quv qo’llanmaT. Istiqlol 2009
3. Gapaguzova M. A. Istoriya sotsialnoy pedagogiki. O’quv qo’llanma. M. Vlados. 2006.
Qo’shimcha adabiyotlar.
4.o’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabr “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqslash to’grisida” gi PF-5847-son Farmoni.
5. O’zbekistan Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to’plami, 2017 yil, 6 son,70 modda.
6.Mirziyoev SH. M. Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. ‘"O’zbekiston”, 2017.
7. Munavvarov A.K. Pedagogika. - T.: O’qituvchi. 1996 y.
8. Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi. - T.: O’qituvchi. 1994 y.
9. Yuldoshev J. Ta’lim yangilanish yo’lida. - T.: O;qituvchi. 2000 y.
10. Podlaskiy I.P. Pedagogika. V 2x kn. M.: Vlados, 2003.
Axborot manbaalari
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet. Uz
4. www. edu. Uz
5 tdpu-INTERNET. Ped.


9-O’zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotida ijtimoiy- pedagogik g'oyalar.
Reja:

1. 
   O‘zbek xalq pedagogikasida ta`lim-tarbiya masalasining ijtimoiy xarakteri.
   
2. 
   O‘zbek etnografiyasida mukammal inson modeli.
   
3. 
   Hadislarda ijtimoiy-pedagogik fikrlarning yoritilishi.
   

Tayanch tushunchalar: O’zbek xalq pedagogikasi, ta’lim-tarbiya masalasi, mukammal inson modeli, pedagogika fani.
1. O’ZBEK XALQ PEDAGOGIKASINING IJTIMOIY

G’OYALARI.

2. O’ZBEK XALQ PEDAGOGIKASIDA OILA VA

OILAVIY TARBIYANING AKS ETISHI.

3. MEHNAT BAXT KELTIRADI.

4. ISLOM DINIDAGI MA’NAVIY - AXLOQIY

O’GITLARNING IJTIMOIY MAZMUNI.

Xalq pedagogikasi mazkur xalq paydo bo’lgan kundan boshlanib, nihoyatda keng qamrovli va serjilo, serqirra bo’ladi.

Xalqning pedagogik qarashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va ular bizga asosan xalq og’zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlarda va Qur’oni Karim hamda payg’ambarimizning hadislarida o’z ifodasini topgan. Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan og’zaki tarzda bo’lib, u har bir avlod unga o’z tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini qo’shgan holda bizgacha yetib kelgan.

O’zbek xalq pedagogikasida tarbiyaning birlamchi, ikkilamchisi bo’lmaydi. Hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chekkada qolmasligi, ayni chog’da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda, yetti o’lchab bir kesishga amal qilinadi, shuningdek, xalq tarbiyasida kecha, bugun va ertani o’ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o’tmishni unutmaslik, bugunning qadriga etishlik, kelajakka umid asnosida olib boriladi. Unda hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet, ko’rinish qisqasi jonli jonsiz neki bor, undan mukammal foydalanadi. Xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta’sir, ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash kabilar tarbiyada muhim o’rin tutadi. Masalan, dov-daraxt, tog’-tosh, parranda-darrandalarga bag’ishlangan folklor namunalari bularning zaminida ekologik tarbiya yotadi.

«O’zbek xalq pedagogikasi» xalq pedagogikasining ajralmas tarkibiy qismidir. Uning qamrovi nihoyatda keng, bag’oyat serqirra va serjilo tushuncha bo’lib, u shu xalq paydo bo’lgan butun davrni o’z ichiga oladi.

O’ZBEK XALQ PEDAGOGIKASINING IJTIMOIY G’OYALARI.
Xalq donishmandligi va odobnomasining bu nodir sohasi ijtimoiy va maishiy-axloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq og’zaki ijodi, qadrshunosligi, udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yo’nalishlarini, diniy-axloqiy ta’limotni qamrab olishi bilan xarakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida to’plangan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy, ma’rifiy, estetik, ma’naviy hamda jismoniy yetuklik borasidagi qarashlarini, tajriba-xulosalarini lo’nda, ammo bag’oyat teran; donishmandnamo tarzda ifodalaydi. Ilk bor yaratilayotgan «O’zbek xalq pedagogikasi»da dono xalqimizning ta’lim-tarbiya, axloq, odob, inson qadriyatlari va uning ma’naviy ustuvorligi, iymon-e’tiqodi butunligi sohasidagi dunyoqarashi, amaliy faoliyati, usul-metodlari, an’analari tabarruk islomning odob-axloq, ilmu fan haqidagi ta’limotiga bog’liq holda, muqaddas Qur’oni karim va payg’ambarimiz Muhammad Rasulullohning muborak hadisi shariflariga suyangan holda yoritish mo’ljallangan. Tadqiqotda Ollohning ilohiy mo’jizasi - hayot sarvari Insonning ona qornida paydo bo’lishidan tortib, to tug’ilganiga qadar, ilk tarbiyasidan tortib, to voyaga etguncha hamda oila qurgunga qadar, yoshini yashab to omonatni topshirgungacha bo’lgan axloqiy, aqliy, estetik mehnat, ekologik tarbiyasi, shuningdek jismoniy chiniqish bilan bog’liq o’yinlar, xalq pedagogik an’analarining hozirgi zamon yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tutgan o’rni hamda ahamiyati haqida so’z yuritiladi. Shu bilan birga o’zbek an’anaviy, ommaviy bayram-sayllari, rasm-rusmlari, odatlari va udumlarida aks etgan axloqiy qarashlar, ularning o’ziga xos odobnomasi, ibratnomasi kabi bag’oyat dolzarb mavzularni yoritishga ham harakat qilinadi.
Ma’lumki, xalqning pedagogik qarashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va ular bizga alohida qo’llanma-dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki asosan xalq og’zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar, elshunoslik, qadrshunoslik, udumshunosliklar qatida saqlab qolingan hamda Ollohning so’zi bilan bo’lgan Qur’oni karim va hadisu-shariflarda o’z ifodasini topgan. Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan og’zaki tarzda bo’lib, u har bir avlod unga o’z tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini qo’shgan holda bizgacha yetib kelgan. Bugungi kunda esa shu uzoq asrlar davomida ta’lim-tarbiya qo’llanmasi, vositasi bo’lib kelgan xalqning pedagogik qarashlarini to’plash, o’rganish va chop etish vazifasi turibdiki, bu vazifani bajarish yo’qolish arafasiga kelib qolgan milliy qadriyatlarimiz, axloqimiz, urf-odat, rasm-rusumlarimizni, udumlarimizni, an’analarimizni asrab qolish va tiklash uchun nihoyatda zarurdir.
O’zbek xalq pedagogikasi an’analari o’quv qo’llanmasi uzoq yillik ilmiy, pedagogik izlanishlar, amaliy faoliyatlar natijalaridan kelib chiqqan holda jonli, ilmiy-ommaviy tilda yozilgan. Xalqning oilaviy-maishiy hayoti, ta’lim-tarbiyaviy axloq-odobga oid hayotiy yo’l-yo’riqlari, usullari, ibratli tajribalariga oid turfa misollar - dostonlar, ertaklar, mehnat-mavsum marosim qo’shiqlari, asotirlar, naqllar, rivoyatlar, afsonalar, maqollar, matallar, hikmatlar, qayroqi so’zlar, aforizmlar, topishmoqlar, tezaytishlar, bolalar o’yinlari, allalar, to’y va aza qo’shiqlari, aytimlari, olqish va qarg’ishlar, suyush-erkalash qo’shiqlari, erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, yalinchoqlar, hukmlagichlar, chorlamalar, cheklashmoqchalar, guldur-guplar, sanamalar, o’yin-kulgular bilan bog’liq lapar, aytishuv, o’lan, termalar, bolalar tarqalish, chorlash qo’shiqlari ramazon, boychechak, yomg’ir, quyosh, yulduzsuv aytimlari, chandishlar, tegishmachoqlar, masxaralamalar, «Navro’z», «Mehrjon», bahor, kuz, qish, yoz aytim-qo’shiq ashulalari, dexqonchilik, chorvadorlik, kasb-hunarmandchilik bilan bog’liq nasriy va nazmiy asarlar; inson, tabiat va hayvonlar dunyosiga oid namunalar hamda mifologik tasavvurlar aks etgan asarlar bilan boyitilgan. Qur’oni karim, hadis hamda Sharq mutafakkirlarining axloq-odobga oid qarashlariga doir parchalar ham mazkur qo’llanmaning sahifalarini bezashi tabiiydir. «O’zbek xalq an’anaviy pedagogikasi»ga oid materiallarni bamisoli ummonga qiyos qilish mumkin. Biz ushbu tadqiqotni faqat debocha deb bilib, shu ummondan olingan qatralar orqali xalqimizni, uning ayrim sahifalari bilan tanishtirishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Ko’p jildlarga va ko’p yillarga mo’ljallangan — O’zbek xalq pedagogikasi katta kuchni, jamoa mehnatini talab qiladi...
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo yomon bo’lib tug’ilmaydi — u birday tug’iladi. Yaxshi-yomonga aylanishi tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-ko’y, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat-tuzumdandir. Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros—oilaviy pedagogika, xalq pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik an’analari, jamiyatning bu sohadagi sa’y-harakatlari hal qiluvchi o’rin tutadi. Xalq ta’kidlashicha, bola boshdan to’g’ri, haqqoniy tarbiyalansa u kelgusida yaxshi inson bo’lib yetishadi, egri yo’lda tarbiyalansa — yomon kishiga aylanadi. Zero, «ko’chat boshdan, bola yoshdan» maqoliga amal qilish xalq an’anaviy pedagogikasining bosh yo’nalishidir. Shu boisdan, xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo’lmaydi: hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda, yetti o’lchab bir kesishga amal qilinadi. Xarakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani o’ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o’tmishni unutmaslik, bugunni qadriga etishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi... Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jihati bor. Bu hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet, ko’rinish, qisqasi jonli-jonsiz neki bor, undan mukammal foydalanishdir.
Kezi kelganda xalq an’anaviy pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta’sir, ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash ham alohida o’rin tutishini aytib o’tish zarur. Buni ayniqsa dov-daraxt, tog’-tosh, parranda-darrandaga bag’ishlangan folklor namunalarida yaqqol ko’rish mumkin. Xalqning bunday qarashlari tag-zaminida to’rt unsurni asrash, avaylash, ya’ni ekologik tarbiyani anglash qiyin emas.
Xalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk so’zlar — duo-olqishlar ham tarbiyaga qaratiladi. Darvoqe, xalq an’anaviy pedagogikasida yaxshi so’z, duo-olqishning ta’sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma’naviy ustuvorligi, iymon-e’tiqod butunligi, qisqasi kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan o’rni va roliga alohida ahamiyat beriladi. El-yurt uchun har tomonlama mukammal Insonni tarbiyalashga qaratilgan O’zbek xalq pedagogikasi ham ayrim shaxslar yoxud bir-ikki jamoa — ular qanchalik iqtidorli-iste’dodli bo’lishmasin,— tomonidan yaratilmagan, albatta. Uni xalqimiz asru asrlar bilan o’lchanuvchi hayotida o’zining boy hayotiy tajribalari, farzandlar kamoloti borasida tutgan tutimlari, sa’y-harakatlari, yo’l-yo’riqlari, aql-zakovatlari bilan yaratgan. Ayni choqda o’zbek xalq pedagogikasi o’z rivojida, boyib, mukammallashib borishida ilm-fanning boshqa sohalaridan, ya’ni mumtoz adabiyot, san’at, og’zaki ijod, elshunoslik, udumshunoslik, qadrshunoslik, odatshunoslik, ruhshunoslik kabi sohalar bag’rida shakllanib, ular bilan bevosita aloqada bo’ladi, eng yaxshi namunalarini o’ziga qabul qilib oladi...
Hamisha safarlarda bo’lib, o’zga yurt kishilari bilan muloqotlarda bo’lish, izlanishlar olib borishdan toliqmaslik kabi xislatlar o’zbek xalqi harakteriga xos fazilatlardandir. Insonparvarlik, baynalmilallik, hushyorlik, zukkolik, topqirlik, bilimdonlik, uquvlikni o’ziga e’tiqod qilib olgan o’zbek xalq pedagogikasi ayni choqda Sharq odobnomasi, ibratnomasidan doimiy ravishda bahramand bo’lgan, sharqona xalq pedagogikasi boyliklaridan oziqlangan va uning eng go’zal namunalarini o’ziga qabul qilib olgan. Shunday qilib, o’zbek xalq pedagogikasi turkiy xalqlar — ota-bobolarimiz uzoq moziyda yaratgan va ko’z qorachig’iday asrab-avaylab, saqlab kelgan ota meros, Sharq xalqlarining boy va betakror odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar, allomalaru adabiyot va folklor ijodkorlari-ijrochilarining bu boradagi sa’y-harakatlari, yaratgan asarlari bilan qo’shilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi va boyib borganligini e’tirof etish birdan-bir to’g’ri yo’ldir.
XALQ PEDAGOGIKASI ASRLAR DAVOMIDA YASHAB KELDI. AJDOD-AVLODLARNING AXLOQIY,
Ma’rifiy shakllanishi va kamolotida, jismoniy barkamolligida hal qiluvchi rol o’ynadi. Oddiy insonlarmi yoxud buyuk allomalar, shunchaki fuqaromi va yo yurt sultonlari, kichik suvoriymi yoki ulug’ sarkardami, baribir xalq tomonidan yaratilgan, amalda bo’lgan xalqona tarbiya an’analariga to’la amal qilgan, unga suyangan, tayangan holda yashasa, faoliyat ko’rsatsa kam bo’lmagan, el-yurt nazariga tushgan, olqishiga sazovor bo’lgan. Xalq pedagogikasining bunchalik ta’sir kuchi, ahamiyati nima-da? Yashovchanligi, «umri» ning shunchalar uzoq muddatlar bilan o’lchanishi, uni hech qanday kuch-qudrat bilan tenglashtirib bo’lmas-ligining boisi qaerda? O’zbek xalq an’anaviy pedagogikasini uzoq yillar o’rganishimiz, har bir nuqtalariga chuqur diqqat-e’tibor berganimiz oqibat-natijasida shunday xulosaga keldik. Xalq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib, rivojlanib, boyib borishining, fuqaro, Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan, uning hayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra, serma’noligida bo’lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, yashashi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yo’nalishga, umumbashariy g’oya-maqsadlarga qaratilgan bo’lganligidir. Shu bois, boshqa dunyoqarash, mafkura, ma’naviyat omillari kabi, xalq pedagogikasi tarix to’fonlari-yu ur-yiqitlariga, to’s-to’polonlarga bardosh berib, tajriba-sinovlardan muvaffaqiyat bilan o’tib, toblanib, sayqallashib, hech bir payt, hech bir davrda — u qanchalik og’ir, murakkab, qiyin bo’lmasin, baribir o’z «faoliyatini» to’xtatmasdan, aksincha faol xizmat qilib, avlodlar tarbiyasi, kamoloti borasida hal qiluvchi rolni o’ynab keldi.

Kezi kelganda shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, xalq pedagogikasi bamisoli jonli organizm, qaynar buloq, o’lmas, o’chmas, doimo boyib, ko’payib boruvchi ilohiy, mo’jizaviy tarbiya sohasidir. Xalq bor ekan, el yashar ekan, bu soha yashayveradi, o’zining avlod-ajdodlarga beminnat «xizmati»ni o’tayveradi. Zero, xalq orzu-umidi, quvonch-tashvishlari, g’am-g’ussasi-yu armonlari, shodlik, baxtiyorlik onlari-yu qadr-qimmatlari, ma’naviy-ma’rifiy, badiiy-estetik qarashlari, dunyoqarashi, falsafiy-axloqiy tushunchalari, hayotiy, ta’lim-tarbiyaviy xulosalari xalq pedagogikasida zuhr etiladi. O’zbek xalq pedagogikasi o’zining yo’nalishi, ibratli xulosalarga boyligi, bebaho asarlari, ma’no-mantiq jihatdan mukammalligi, teranligi, uslubi, odobnomasi, odatnomasi, ibratnomasi bilan har qanday millat, el havas qilsa arziydigan buyuk merosdir.

Mustaqillikka erishib, o’zimizning yorqin milliy istiqlolimizga ega bo’lgach, umuminsoniy va o’zbekona qadriyatlarni har tomonlama chuqurroq anglay boshladik. Mustaqil Vatanga har tomonlama yetuk, mukammal, axloqiy pok, ma’naviy ustuvor, iymon-e’tiqodi butun, o’z xalqi, o’z ona-Vataniga fidoiy, jismoniy barkamol kishilar yetkazish uchun ularning axloqiy-jismoniy tarbiyasiga alohida ahamiyat bera boshladik. Darhaqiqat, Vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelgusi boshqaruvchisi — yangi avlod tarbiyasi birinchi o’ringa chiqdi. Juda qiyin, o’ta mas’uliyatli, katta g’ayrat-shijoat, kuch-quvvat, mehnat talab etadigan bu vazifani uddalashimizda og’zaki ijod, mumtoz va hozirgi zamon adabiyoti, elshunoslik, udumshunoslik, qadrshunoslik, marosimshunoslik qatorida xalq pedagogikasining o’rni va roli beqiyosdir. Xalq pedagogikasi hayotning, tafakkurning, odob-axloq, ta’lim-tarbiyaning hamma jabhasini, barcha muammolarini qamrab olishi bilan harakterlanadi. Uning oldiga qo’ygan maqsad vazifasi aniq, ravshan, ayni choqda xayrli, savobli va ilohiydir: hayot guli, sarvari, egasi insonni yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalashdir.
Har qanday boylikning nihoyasi bo’ladi, oltin, zar, zarbobga o’ralishning umri qisqa. Osmono’par binolar qulashi, sulolalar kelib-ketishi, avlodlar ketidan yangilari kelishi tabiiy, ammo xalq pedagogikasi hayqirib oquvchi daryoday uyg’oq, musaffo chashmaday betinim, quyosh taftiday issiq, oy nuriday nurafshon, hayotning o’ziday go’zal, bedor insonlarday uyg’oq holda avlodlar tarbiyasida hamisha o’z vazifasi — aytilgandek, Inson odobi, xulqi, kamoloti borasidagi xizmatini o’tayveradi, hech qachon «toliqmaydi» — «charchamaydi».
Biz xalq pedagogikasining sharqona va turkona an’analari, oilaviy-maishiy yo’nalishlari, xalqning o’ziga xosligining milliy to’ylarimiz, ommaviy bayram-sayllari, marosimlar, urf-odatlar va udumlarda ifodalanishi, xalq sport, jismoniy tarbiyannng tutgan o’rni, milliy maktab muammolari kabi shu kunlarda juda dolzarb, zarur va kerakli masalalar haqida qisqacha to’xtalib o’tishni lozim deb topdik.
Bular: xalq og’zaki ijodida yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash va tarbiya usullari, insoniy qadriyatlar va yurtsevarlik tarbiyasi; do’st-birodarlik, ahillik, mehnatsevarlik, kasb-hunarga muhabbat, yaxshilik.va yomonlikning, yaxshi va yomon so’zning oqibati, halollik, to’g’rilik, olijanoblik tarbiyasi, adolat, insof va insofsizlik, do’st-birodarlik, og’a-inichilik va kon-qardoshchilikning ahamiyati, botirlik va qo’rqoqlik, odob-odobsizlik, mehmon va mehmondo’stlik, saxiylik, baxillik va kamtarlik, sabr-qanoat va sabrsizlikning oqibati, qadr va qadrsizlik, muhabbat, vafo va bevafolik, tajribakorlik, kaltabinlik va ishonchsizlik, or-nomus va nomussizlik, samimiylik va nosamimiylik, andisha va andishasizlik, farosat va farosatsizlik, tejamkorlik va isrofgarchilik, reja va rejasizlik, me’yor va me’yorsizlik, mas’uliyat va mas’uliyatsizlik, vaqt va fursat, foyda va zarar, sog’lom tarbiya, tozalik va ozodalik, tabiatni e’zozlash, dehqonchilik va chorvachilik qadriyatlari, hayvonlar, qushlar, yer-suvni e’zozlash, kattaga hurmat, yoshga mehr-shafqat, yo’l va yo’ldosh, sevinch va g’am, to’y va motam, farzand va farzandsizlik, kiyinish, so’zlashish, yurish-turish, salomlashish, ko’cha odobi, ovqatlanish madaniyati, muomala, sayohat qoidalari, uxlash, yuvinish, jamoat va kattalar oldida o’zini tuta bilish, kitob o’qish madaniyati, kattalarga qarashish, uy yumushlarini bajarish, dars tayyorlash, o’zbek to’ylari axloqiy, aqliy va jismoniy maktab ekanligi kabi qadriyatlardir. Shuningdek, o’zbek xalq pedagogikasi an’analarida farzandlarni estetik idroki, hissiyoti va tasavvurlarini rivojlantirish hamda mukammallashtirish; bolalarning badiiy-ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va kamol toptirish, estetik did asoslarini shakllantirish va takomillashtirish; estetik tarbiyada bolalar o’yin folklorining o’rni va ahamiyati, bolalar folklor-etnografiya dastalari — estetik tarbiya markazi ekanligi, vorislik, ustoz-shogirdlik an’analarining pedagogik, axloqiy-estetik ahamiyati, yoshlarni shaxs sifatida shakllantirish hamda badiiy-estetik tarbiyalashda xalq ommaviy tomosha san’ati, — sirk, dorbozlik, askiya, baxshi-shoirchilik, dostonchilik, ertakchilik, qiziqchilik, taqlidgo’ylik, maddohlik, qiroatxonlik, qissaxonlik, otunlik, voizlik, bo’za-xo’rlik


alyorlari kabi san’atlarining tutgan o’rni va pedagogik-tarbiyaviy ahamiyati, xalq an’anaviy sporti, farzandlar jismoniy baquvvatligi va yetukligining garovi ekanligi, chaqqonlik, epchillik va har tomonlama garmonik rivojlanishning sinalgan vositasi ekanligi, bolalar o’yin folklorining pedagogik-tarbiyaviy ahamiyati, xalq pedagogik tarbiyasida turizm va sayohatning, savdo-sotiq va tijoratning o’rni, jismoniy tarbiya va sport ko’nikmalarida xalq qiziqarli tomosha san’ati, axloq-odob va ta’limning uyg’unligi va o’ziga xosligi xalq sport va jismoniy tarbiyasida jinsiy tafovutlarga ahamiyat berishning, axloqiy-aqliy ahamiyati; xalq an’anaviy pedagogikasida tabiat va inson uyg’unlashuvi muammolari, tabiat va tarixni e’zozlash, saqlash va qadrlashning ahamiyati, hayvonlar dunyosi, qushlar olami hamda dov-daraxtlar, o’simliklar va giyohlarga: yer, suv, borliq-atrofga insoniy munosabat — xalq pedagogikasining ekologik tarbiyasi asoslarining asosi ekanligi, odatlar, udumlar, rasm-rusmlar, marosimlar, irim-sirimlar, qarg’ish va olqish-duolar, tabiat, diniy bayramlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati, xalq ommaviy bayram-sayllari «Navro’z», «Mehrjon» «Ramazon Hayiti», «Qurbon Hayiti» va boshqalarning, bolaning dunyoga kelishi, qulog’iga azon aytish, tish chiqishi, ilk qadami, beshikka solish, birinchi kiyim-bosh kiydirish, besh, yetti kun, o’n bir kunligi, bir yilligi, uch, to’rt, besh yilligining alohida bayram qilinishi, maktabga borishi, sunnat qilinishi, kokil qo’yish, kokil oldirish, mo’ylov oshi, uylanish— nikoh to’yi, birinchi farzand ko’rish, qirq, ellik, oltmish yoshlar tantanalari, payg’ambar yoshi, yetmish, sakson, to’qson yillik yubileylari, kumush to’y, oltin to’y, marvarid to’y va boshqa bayram-sayllar, to’y-tomoshalar, odatlar, udumlar, marosimlar va an’analarning ta’lim-tarbiyaviy, pedagogik yo’nalishi va ahamiyati va shu kabilar. Sanab o’tilgan va boshqa yuzlab udumlar, rasm-rusmlar, odatlar, marosimlar, an’analar, boshqacha ibora bilan aytganda, qadriyatlar, xalq pedagogikasining qirralari naqadar ko’p va xo’bligini taqozo etadi. Xalq pedagogikasi xalq ommasi orasida hukmronlik qiluvchi tarbiyaning maqsadi va vazifalariga bo’lgan qarashlarni ifodalovchi amaliy pedagogik bilimlar va tajribasining sohasidir. O’zbek milliy maktabini yaratishda ta’lim-tarbiya ishiga xalq pedagogikasini joriy etish masalasi asosiy muammolardan biridir. Shunday ekan, xalq pedagogikasining zamonaviy maktab oldidagi maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda, ularni mumkin qadar to’laroq amalga oshirishdagi imkoniyatlarini aniqlash juda muhimdir. Yoki, xalq pedagogikasining o’quvchilarni tarbiyalashdagi va ularga ta’lim berishdagi imkoniyatlirini qay darajada ekanligini bilish lozim. O’zbek xalqining har bir avlodi xalq ommasining bir necha asrlar mobaynida to’plagan tarbiya an’analarini bolanya hayotga va mehnatga tayyorlashda qo’llab kelgan. Yani, xalq pedagogikasining imkoniyatlaridan amalda foydalangan. Bizning oldimizda esa zamonaviy o’zbek maktabi o’quv-tarbiya jarayonida milliy tarbiya madaniyatini qo’llash uchun ularning imkoniyatlarini aniqlash masalasi turibdi. Xalq pedagogikasining tarbiya ishini amalga oshirishdagi imkoniyatlari deganda nima tushuniladi?
Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari deganda xalq tarbiya tajribasidan joy olgan empirik pedagogik bilimlar, ma’lumotlar, malakalar va ko’nikmalarning zamonaviy maktab va oila tarbiyaviy sistemasida bolalar va o’quvchi-yoshlarni tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal etish uchun zarurligi(qulay shart-sharoiat yaratishi) tushuniladi. Masalan, xalq maqollarining tarbiyaviy imkoniyatlari maktabda tarbiyaning asosiy maqsadidan kelib chiqadi. Tarbiyaning asosiy maqsadi - har tomonlama yetuk insonni(shaxsni) shakllantirish. Uning tarkibiy qismlari esa rivojlanayotgan va shakllanib kelayotgan shaxsning aqliy, jismoniy, axloqiy mexnat va nafosat torbiyalaridir. Maqollar esa, tarbiyaviy jarayonda shaxsni shakllantirishning sanab o’tilgan tarkibiy qismlarini amalga oshirishda qulay shart-sharoit yarata oladilar. Jumladan, xalq maqollaridan aqliy tarbiyaga oid, jismoniy tarbiyaga xos, axloqiy, mehnat va nafosat tarbiyalariga taalluqli o’nlab namunalarni tanlab olish mumkin. Ular esa o’qitishda, sinfdan tashqari tarbiyaviy faoliyatda va maktabdan tashqari tarbiya ishida yuqorida keltirilgan shaxsni shakllantirishning o’zaro bog’liq bo’lgan barcha yo’nalishlarini amalga oshirish uchun lozim bo’lgan tadbirlarda keng qo’llanilishi mumkin. Xalq pedagogikasinnig manbalari ma’lum tarbiyaviy imkoniyatlarga ega bo’lib, ular eng avvalo maktabning (yoki oilaning) oldida turgan maqsad va vazifalaridan, so’ngra esa aniq pedagogik jarayonda hal etiladigan masalalaridan kelib chiqadi. Xususan, o’quv jarayonida yoki sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlariga murojaat etish mumkin. Masalan, boshlang’ich sinflarda, aniqrog’i 3-sinfda o’zbek xalq maqollari o’rganiladi. Mazkur sinf uchun "O’qish" darslaridan birida "O’zbek xalq maqollari" mavzusi bor. Dars jarayonida foydalanish uchun xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari aniqlanadi. O’qituvchi xalq tarbiya an’analari imkoniyatlarini aniqlashda darsnpng maqsadlariga e’tibor beradi. YA’ni, "O’zbek xalq maqollari" mavzusidagi darsning quyidagi maqsad va vazifalarini ajratib ko’rsatish mumkin: xalq og’zaki ijodi namunalari bilan tanishtirish, maqollarnii o’rgatish va ular haqida tasavvur hosil qilish; maqollarning mazmunidan foydalanib, o’quvchilarni mehnatsevarlikka, kamtar va odobli bo’lishga, o’zidan kattalarni hurmat qilishga undash; xalq og’zaki ijodi namunalarini to’plash va ularni asrashga chaqirish.
O’ZBEK XALQ PEDAGOGIKASIDA OILA VA OILAVIY TARBIYANING AKS ETISHI
Yurtimiz O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin tarixiy haqiqat va adolatni tiklash uchun umum xalq yurishi boshlandi. Ming yillar davomida yaratilgan, xalqimiz qoni va joniga aylangan ma’naviy durdonalarga yangicha qarala boshlandi. Milliy an’analarning qadri ko’tarilishi kerakligi etirof etildi, bir so’z bilan aytganda, zo’rlik va ongsizlik oqibatida berkitilgan ezgulik buloqlari ko’zini tozalashga kirishildi.
Ilgarilari milliy an’analar va udumlarga ham hadiksirab qaraldi, uning tarbiyaviy xazinalaridan ham qandaydir «illat» qidirildi. Hayotbaxsh xalq an’analari kamsitildi. Ba’zi urf-odat va udumlarga diniy tus berilib, hayot sahnasidan tamom supurib tashlandi. Ota-bobolarimizning qimmatli pand-nasihatlari eskilikka yo’yildi, qadri toptaldi. Qariyalar hikmatomuz ertaklarining tarbiyaviy ahamiyati e’tibordan qola boshladi. Ayollar rohatbaxsh allalarni unutayozdilar. Ovrupocha madaniy hayotga tezroq ko’niktirish uchun bir yarim ming yillik tarix, ma’naviy meros bitilgai alifbo ham shosha-pisha o’zgartirildi. Kaltabinlik shu darajaga borib etdiki, arab alifbosida bitilgan kitoblarning hammasi diniy deb yo’qotildi. Xullas, qalb ehtiyoji sanalgan urf-odatlar va an’analar ham, ma’naviy xazina durdonalari ham, hur fikrli xalq farzandlari ham depsaldi, yo’qotildi.
Bugun asossiz ravishda unutib yuborilgan asriy qadriyatlarimizni tiklashga urinayapmiz. Xalq an’analari madaniyatimizning bir qismi sifatida jamiyat uchun chinakam xizmat qilishini istayapmiz. Nega? Bunga to’liq javob berish uchun an’ananing o’zi nima? degan savolga javob izlab ko’raylik. . An’ana nima?
«An’ana» asli arabcha so’z bo’lib, uzoq zamonlardan beri avloddan-avlodga, otalardan bolalarga o’tib, davom etib kelayotgan urf-odatlar, axloq mezonlari, qarashlar va shu kabilardir. An’ana ijtimoiy va madaniy merosdir. Ular iqtisodiy, milliy, kasbiy, jangovar, ilmiy, oilaviy an’analar sifatida jamiyatda, ijtimoiy guruh va sinflar orasida keng yoyilgan. Shuning uchun ijtimoiy hayot va an’analarni o’rganish, ularning mazmunini bilish, odamlarning xulqi va xatti-harakatlariga ta’sir etishini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir.
Ta’lim-tarbiya ishlarida xalqimizning eng ilg’or, hayotda o’zini oqlagan an’analarini oila, maktab va mehnat jamoalarida qo’llash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb bo’lib kelgan. Shu kunlarda, ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo do’stlik, ekologik tarbiyaga doir an’analarni oilaviy tarbiya jarayoniga tatbiq etish, hozirgi avlod kishilarini xalq pedagogikasining xalqchil ko’rsatmalari asosida tarbiyalashni keng qo’llash nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Dunyoda necha millat, necha xalq bo’lsa, hammasining o’ziga xos turmush tarzi, o’tmish , hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog’liq an’analari mavjuddir. O’zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari, ta’lim-tarbiya, madaniyat an’analari moziyning uzoq-uzoq asrlariga borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi deganlaridek, hozirgi va kelajak avlod kishilarining ularni chuqur bilishi ma’-naviyatining mag’zi to’qligi omilidir. Bu — hamisha, hamma avlod tomonidan e’tirof etilgan haqiqatdir. Kaykovusning «Qobusnoma»sidan tortib, Al Xorazmiy, Abunasr al Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarking nazmiy va nasriy asarlarida, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» («Baxt keltiruvchi bilim»), Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq»(«Haqiqat sovg’alari») kabi jahonga mashhur asarlarida, Navoiyning o’lmas she’riyatida, Munis Xorazmiyning «Savdita’lim», Qori Niyoziyning «Hayot maktabi», Abdulla Avloniyning «Guliston yoxud axloq» asarlarida sharq xalqlari, xususai, o’zbek xalqiga xos bo’lgan ibratlya tomonlar ochib berilganki, ular qalami orqali xalqimizga xos bo’lgan ota-onani hurmatlash, insoniylik, oqibat, mehr-shafqat, myohmondo’stlik, ma’rifatga chanqoqlik, onani (ayolni) ulug’lash, farzandga mehrli va fidoyi bo’lishlik kabi fazilatlardunyoga tanilgan bo’lsa, ajab emas. Umuminsoniy oilaviy urf-odatlar va an’analarni chuqur o’rganish, ularni tahlil qilish, turkumlashtirish, ularning paydo bo’lish yo’llari, evolyusion taraqqiyotni bilish, aniqlash, ilmiy asoslangai g’oyalarni ilgari surish va shular asosida an’analardan foydalanish yo’llarini tavsiya etishni hayot talab etmoqda. Bularning hammasi kelajak kishisini tarbiyalashda amaliy yordam beradn.
Qadim zamonlardan, hatto o’zbek xalqining yozuvi bo’lmagan paytlardanoq yosh avlodni tarbiyalash asosan oilada amalga oshirilgan. Bunda tabiiy va ijtimoiy omillar hal qiluvchi o’rin tutganligi shubhasiz. Xalq pedagogikasi hamisha yaxshi samara bergan. Shuning uchun ham xalqning tarbiyaga oid bilimlarini chuqur o’rganish, tarbiya natijalariga asoslanib, ularning asliy manbalariga, tarbiya sirlariga nazar tashlash bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q.
Oilaviy an’analarga bolalarning tug’ilishlari bilan bog’liq bo’lgan marosimlar, urf-odatlar, bolalar tarbiyasiga taalluqli bo’lgan va umuminsoniyat tomonidan qabul qilingan amaliy maslahatlar, qoidalar, metodik usullar va vositalar kiradi. Ana shu xususiyatlariga ko’ra oilaviy an’analar nisbatan yashovchandir. Ayniqsa, umumxalq ko’rinishidagi oilaviy an’analarning umri boqiydir. Urf-odatlar qancha hayotiy, xalqchil, qancha keng tarqalgan bo’lsa, u xalqqa shuncha tez singadi, shuncha uzoq yashaydi. Xalq tajribasida tarbiya uslubi Sharq xalqlari, jumladan o’zbeklar bolalar tarbiyasiga befarq qaramaganlar. Hayotdagi har qanday xatti-harakatning ham oqibati to’g’ri baholangan. Yoshga monand ta’sir ko’rsatish yo’l va vositalari yaratilgan. Kerak bo’lganda rag’batlantirish turlaridan foydalanilgan, lozim bo’lsa jazolangan. «Bir bolaga etti mahalla ota-ona» deb bejiz aytilmagan. Tarbiya borasida xatolikka yo’l qo’ygan bola u kimligidan qat’i nazar jazolangan. Noaxloqiy xatti-harakatlarni qisqa va lekin o’ta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan «yomon bo’ladi» iborasi bilan tavsiflangan.
Xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob-axloq qoidalariga ko’ra nonga hurmat ulug’langan va non ushog’i bexosdan erga tushib ketsa, «yomon bo’ladi» deb, uni qo’lga olib ko’zga surtib o’pib, og’izga solingan yoki chetga olib qo’yilgan. Suvga tuflash -«gunoh» bo’ladi, «yomon bo’ladi» deb tushuntirishgan. qadimda hovuzlarning suvi haftalab, oylab toza turgan. Biroq, kishi uni «harom» qilishga botinolmagan. Bolalarga bu «yomon bo’ladi» iborasi orqali etkazilgan. Qozonga mushuk yoki it, sutga sichqon tegsa o’sha idishlar «harom» hisoblanib, toza suvda yaxshilab yuvilgan. Qechqurun qozon yuvuqsiz qolsa «harom» bo’lgay... Kechasi uy supurilmagan, supurgi yotqizib qo’yilgan... Ikki qo’lini orqaga tirab chalqancha yotish, barmoqlarni zanjir qilish, oyoqlarni chalishtirib, ko’pchilik oldida uzatib o’tirish odobsizlik hisoblangan. «YOmon bo’ladi» iborasi orqali kattalarga hurmat, kichiklarga g’amxo’rlik tarbiyalangan, etim bolalarga, boshiga musibat tushgan oilalarga ozor etkazilmagan. Otaga tik qarash, ularga ters javob berish, qizlarga, umuman xotin-qizlarga bexayolik qilish «yomon bo’lish»ini yoshlikdan tushuntirilgan. Bunda bolaning yoshi, xatti-harakatlari, o’ziga xos xususiyatlari hisobga olingan. Ayrimlariga noaxloqiy xatti-harakatlarning yomonligi Qur’oni karim, hadislardan misollar keltirish, hikoyalar aytib berish orqali ifodalansa, ayrim yoshdagi bolalar ota-ona, aka-uka, opa-singil, qo’ni-qo’shnilarning ijobiy xatti-harakatlari namunasida tarbiyalangan. Bunday axloqiy fazilatlar bola aqlini tanimasdan, gapirishni bilmasdan oldin ota-onalar turmush tarzida ifodalangan. Keyinchalik esa, «yomon bo’ladi» iborasi orqali davom ettirilgan.
Masalan, musulmon farzandi quyosh chiqquncha uxlasa, «yomon bo’ladi», erta saharda eshik ochilmasa, «yomon bo’ladi», «kunlik rizqimizdan benasib qolamiz» iboralari bolalarni erta turishga undagan. Kechki payt quyosh botish arafasida uxlasa, «yomon bo’ladi» deb uqtirilgan. Hayvonlarga, qushlarga tosh otma, ozor berma, «yomon bo’ladi», mevalarni tishlab tashlama, «yomon bo’ladi», qush uyasini buzma, ekinlarni payhon qilma, «yomon bo’ladi», kabi iboralari orqali ona tabiatga hurmat, uni avaylab-asrashga o’rgatilgan, hozirgi so’zimiz bilan aytilganda ekologik tarbiya asoslari berilgan.

Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko’p ming asrlar

mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi. qadimgi zamonlardan buyon
olamda insonning irni va roli, shaxsning axloqiy shaklllanishida madaniyat va
dinning ashamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Sharq
uygonish davri (9 –11asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Farobiy (87q –10q7)
shunday ijtimoiy pedagogik goyalarni aytib itganlarki, bolani ayni go’daklik
chogidanoq tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga
tabiat atrof muhitningtasiri va boshqa fikrlar kabidir. 15 –16 asrlarda Markaziy
Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari iz
ijodlarida ijtimoiy fanlarga aloshida etibor bilan qarab, tabiat sirlarini organishga
intilganlar. Bular qatorida Nuriddin Abduraxmon Jomiy (1414 –1492), Jaloliddin
Davoniy( 1427 –1502), Alisher Navoiy (1441 –1501), Xusayn Boiz Koshifiy
(1440 –1505) oz asarlarida inson aqli tafakkuri, uning qobilyati, insonning alohida
axloqiy xislatlari, insoniylik goyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy qadriyat
hisoblanadi. Shu jumladan, ozbek tilini asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat
arbobi, Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik goyalari, yuksak darajada
insonparvarligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy
mavjudod deb shisoblagan. Bolani esa oilaga quvonch ham baxt keltiruvchi
muqaddas inom sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi. Inson oz
farzandigina emas, balki kelajak avlod bilgan barcha bolalarni sevmogi shart deb
yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz,
marifatparvarlarimiz, jadidchilik sharakati etakchilari, 20 asr boshlarida yashab,
ijod qilgan allomalar Maxmudxija Bexbudiy (1874 –1919), Munavvar qori
Abdurashidov (1878 –19q1), Abdulla Avloniy (1878 – 19q4), Abduqodir Shakuriy
(1875 –1943), X.X.Niyoziy (18q9 –1929) va boshqalarning asarlarida ham koplab
keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi 20 asr 20-
q0 yillari aloshida irin titadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, M.+ori
Abdurashidov, X.X.Niyoziy, V.F.Lubensov, N.P.Arxongeliskiy, O,Sharofiddinov
kabi pedagoglarning faoliyati mushim ashamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy
izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam korsatish, Yani bu allomalar ijtimoiy
pedagoglar bilib, ular tashqil etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar
tajribalariga tayanganlar. A.Avloniy nomidagi X.G.Chernishevskiy nomodagi
bolalar tajriba maktablari va boshqa muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy
manbai bolib hisoblanadilar. Biroq Ozbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji
amalga oshmadi. Bunda avvalgi yangi ittifoq sovet pedagogikasi va osha davr
pedagogikasi irtasida ajralish yuzaga keldi. Uzoq yillar mobaynida Ozbek

marifatparvarlari-pedagoglari tomonidan toplangan barcha bilimlar inkor etilgandi.

Pedagogikada shunday shior tarqalagandi “Olam ziravonlikdir, biz uni ildizi bilan
qiporamiz”.
Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bilgan pedagogika
sohasidagi oktyabr tintarilishigacha bilgan asarlarni unitish talab etildi. 30 yillar
oxirida sotsializm galaba qilganligi e`lon qilindi. Shu vaqtdan boshlab ijtimoiy
muammolar xaqida sukut saqlash sharti mustashkamlandi. Bu muammolar alohida
engil hal etiladigan, “esqilik sarqiti”deb basholandi. Bu esa iz irnida ijtimoiy
pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yol bermadi. 1991-yil Ozbekiston
Respublikasi e`lon qilinishi bilan pedagogikaning kipgina soshalarini, shu
jumladan ijtimoiy pedagogikani sham rivojlantirish vazifasi qiyildi. 1997-yil
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta`lim tigrisida qonun” 1997yil) qabul
qilinishi bilan manabiy-axloqiy tarbiyaning samarali yillarini topish, manaviy
madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqoro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni
shakllantirishning eng samarali yo`llarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga
ta`lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari qiyildi.
Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy soshasi endigina
shakllanmoqda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik dolzarbki, bu fan
biyicha mamlakatimizda: “Ma`naviyat va marifat markazi”, “Oila” markazi,
nodavlat xukumatga qarashli bilmagan xayriya jamgarmasi “Soglom avlod uchun”
Izbekiston Respublikasi Shalq ta`limi qoshidagi TDPU (mavkura) goyaviy-siyosiy
kafedralar va boshqalar Respublikamizning har bir navbatdagi yilni ijtimoiy
muammolardan biriga bagishlashi anana tusiga kirgan. Masalan: 2001 yil–“Onalar
va bolalar” yili deb e`lon qilingandi. Shu munosabati bilan “Ismir va soglom
turmush tarzi” deb nomlangan Respublika metogik seminari utkazilib, maktablarda
“Soglom avlod tarzi” predmeti kiritilib, soglom turmush tarzini shakillantiruvchi
ijtimoiy muammolar masalalari korib chiqildi.
Ozbekistonda keyingi vaqtlarda bir katta muammoga butun bir yilni
bagshlash an`anaga aylandi. Masalan; 1998 “oila yili”, 1999 “Ayollar yili”, 2000
“Soglom avlod yili”, 2001 “onalar va bolalar yili”m, 2002 “qariyalar yili”, 2003
“Obod va soglom mahalla”, 2004 Mexr va Muruvat yili deb belgilab, ijtimoiy
pedagogik muammoni amaliyotda shal etish yo`llari izlanmoqda. Bugungu kunda
koplab empirik nazariy bilimlar tiplangan. Ularni tila anglamoq va
tizimlashtirishni talab etadi. Ozbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi
rivojlanishi etarli darajada emas. Itmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz
asarlarni yangi nuqtai nazardan turib urganish, chet el tajribalarini izlashtirib,
Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga muvofiq qollash lozim. Chet el
ijtimoiy pedagogikasi esa kop yillardan buyon rivojlanib kelmoqda, hozirgi vaqtda
bu sohada juda kop ilmiy saloxiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababali ham
Ozbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa
mamlakatlarning tajribalari mushim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish
jarayonida vujudga kelgan muammolarni tashlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi
amaliy faoliyatni irganishning irni beqiyos.
Fuqarolar oz konstitustiyaviy xuquqlariga, konkret tabiiy, iqtisodiy,
ijtimoiy–tarixiy, milliy ma`naviy–madaniy sharoitlarga asoslangan axloq
normalariga tula rioya etgan holdagina rivojlana oladi. Ijtimoiy ta`lim va tarbiya
tizimidan utgan har bir odam–shaxs sifatida shakllanadi.

Ijtimoiy vazifalarni bajarish layokatiga ega bilgan, ozining qiziqishi,

qobiliyatini ijodiy namoish eta oladigan, jamiyatning boshqa a`zolari bilan
mustaqil munosabatga kirisha oladigan odam shaxs sifatida ijtimoiy mavkega
erishadi.
Prezidentimiz Islom Karimov «Milliy istiqlol goyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillar» kitobining kirish qismida ta`kidlaganidek, milliy davlatchilikka doimo
xavf bilgan, bor va biladi. Bu xavf–xatarini bartaraf etish uchun ma`naviy–ma`rifiy
faoliyatni yangi bosqichga kutarish, milliy istiklol goyasini joriy etish masalasida
ijtimoiy pedagogik yondashuvidan keng foydalanish: differenstiastiyalashgan
psixologik–pedagogik dastirni, yangi darslik va qillanmalarni yaratish zarur.
Jamiyat dunyo hamjamiyatining dinamik ozgarishi munosabati bilan uqitish,
tarbiyalash, targibot va tashviqot ishlarini uzviy ravishda qoshish, ya`ni ma`naviy–
mafkuraviy, ma`rifiy faoliyatini pedagogika bilan birga olib borish uchun zarur
sharoit yaratish lozim. Bu ijtimoiy pedagogika sohasidagi yangi ijtimoiy buyurtma
bilib, tadqiqot ishlarini yulga kuyishda xaqiqiy jushqinlik kasb etadi. Ijtimoiy
pedagogika pedagogika soshasining pedagog faoliyati bilan bogliqdir. Shuning
uchun ijtimoiy pedagoglar pedagogika universitstlarida etishib chiqadilar. Ijtimoiy
pedagog pedagoglik soshasida asosiy bogliqliklaridan biri-sosha ob`ekti bolalardir.
Ijtimoiy pedagog faoliyatining markazida esa normal ijtimoiy faoliyatdan
chetlashgan-bolalarni jamiyatdagi tengdoshlari qatoriga kaytarish shisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogika fanining ob`ekti ijtimoiylashtirishga maqsad bilgan bolalar,
ularga aqliy, pedagogik psixologik, sotsial axloqiy normalardan chetlashgan
ijtimoiy tarbiya ola olmagan va jismoniy, aqliy,psixik tomondan biz ilishga yul
kuyiladigan bolalar ular shammasi jamiyatining aloshida yordamiga maqsaddir.
Ijtimoiy pedagog -faqat oqituvchi emas, bola qanday ukiyotganini va
rivojlanayotganini tushunadigan va xis etadigan shaxsdir. U bola hayotini,
kechinmalarini xuddi ozinikidagidek tushunadigan va uning ma`naviy, madaniy,
axloqiy
rivojlanishida
yullanmalar
bera
oladigan
mutaxassis
bulmogi
kerak.shuning uchun xaqikiy pedagog fakat iz fanini bilibgina qolmay, ayni
vaqtda bolalar va kattalar bilan ijodiy muloqot qila oladigan, oz ustida ishlaydigan
inson bulishi mushim ashamiyatga ega.
Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi
hisoblanadi. Usib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya ob`ekti hisoblanadi.
Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli
izgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat izgarishlarni oz boshidan kechiradi.
Insonda biladigan jismoniy ozgarishlarga–biyinning usishi, vaznining ogirlashib
borishi, suyak va mIshak tizimlarining ichki a`zolari va asab tizimining izgarib
borishi kiradi. Ruhiy ozgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador boladi va
insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bilgan sotsial
sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi–bu muhim
jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va
biologik omillarning ta`sir kuchi hamisha bir xil bilavermaydi. Shaxsning
fazilatlarini tigri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar
doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib kirish lozim. Pedagogikada "shaxs"
tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli ilaroq, u insonning ijtimoiy
xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bilishi,

munosabat irnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson rushiy

xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hokazo), hayotda oz
irnini topa olishi, uning Vatan, shalqningt ravnaqi yilida ogishsmay, e`tiqod bilan
xizmat ilish, imonli bilishi, insonni shaxs darajasiga kitaradi. Bunday sifatlarning
riyobga chiqishi tarbiyaga bogliq biladi. Fan faoliyatinipg bir soshasi u yangi
ob`ektiv bilim va kinikmalarni yaratadi. Inson rivojlanishi juda kiyin protsess.
Rivojlanishi shar qanday tirik organizmga shu jumladan insonga sham
xosdir. Rivojlanish tashki va ichki faktorlar ta`siri ostida biladi. Tashki
faktorlarga: Insoni urab turgan tabbiiy va ijtimoiy mushit kiradi. Bolalarda ma`lum
shaxsiy jishatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yunaltirilgan faoliyat
kiradi. Ichki faktorlar:biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga tasir qiladigan
faktorlar boshqariladigan va boshqarilmaydigan biladi. Bolaning rivojlanishi
protsessida turli faoliyatlarga duch keladi: uyin ukish, mexnat, sport va boshqalar,
turli kishilar bilan mulokotda biladi ota-onasi, aka ukasi, karindoshlari dustlari va
boshqalar bilan. Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan mulokotga kirishish
natijasida turli ijtimoiy kinikmalar xosil bula boshlaydi.Bolaning normal
rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati juda kattadir. Bolaga global, ekologik
faktorlar: suv, xavo ifloslanishi hozirgi kunga kelib kur, saqov ya`ni nuqsonli
bolalarning Kopayishi kozatilmoqda Ekologik faktorlar natijasida tayanch apparat
bozilishini, shizofreniya qon kasalliklari kabi kasalliklarga olib kelmoqda. Lekin
bolani ijtimoiylashtirishda protssesida bularni hammasini hisobga olish kerak
ijtimoiyy faktorlarga: Mikro faktorlar makro faktorlar,mezo faktorlar kiradi.
Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng yaqin
bilgan sotsiumlar bular-oila turli xil guruhlar turli xil tugaraklardir. Bola bir
sotsiumdan ikkinchisiga utib yurishi mumkin.U faqatgina bu sotsiumdan oziga
mos keladigan qulay sharoitni qidiradi va shu qidirish natijasida oziga ijtimoiy
malaka etishtirib boradi,bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bulishi mumkin.
Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy makom shaxsining ta`siri juda katta
biladi.Ijtimoiy makom tugma,orttirilgan biladi. Tarbiya tarixiy vujudga kelgan
ijtimoiy xodisa bilib, keyin xulqni boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan
va belgilaydigan tarkibiy qismlar-axloqiy ong axloqiy faoliyat va axloqiy
munosabatlarning murakkab yigindisidir. Tarbiya-shaxsni maqsadga muvofiq;
takomillashtirish
uchun
uyushtirilgan
pedagogik
jarayon
bolib,
tarbiyalanuvchilarning shaxsiga muntazam va sistemali ta`sir etish imkoniyatini
beradi. Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bulishi bilan vujudga keldi, taraqqiy
etdi, jamiyatning ozgarishi bilan tarbiya sham ozgarib bordi. A.Avloniy tarbiya
xaqida gapirar ekan shunday degan edi: tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot,
yo najot, yo halokat, yo sadokat, yo falokat masalasidir. Rasuli akrom Nabiyi
muxtaram salloloxu alayxu vasallam afandimiz: «Insonlarning karami dinidadir,
muruvvati aqlidandir, nasabi axloqdandir, -demishlar». Ma`lumki, inson butun
umri mobaynida ozgarib, rivojlanib boradi. Lekin bolalik, usmirlik va uspirinlik
davridagi usish nixoyatda kuchish kechadi. Bola mana shu ylllar mobaynida sham
jismoniy sham ruxiy jishatdan usishi va ozgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga
etadi, bunda ular xarakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta`sir
etishi natijasida bola jamiyat a`zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy
munosabatlar jarayonida jamiyatda uziga munosib irin egallaydi. Shuning uchun
ham L .I.Bojovich odam shaxs bulishi uchun u psixik jihatdan rivojlanishi, ozini

bir butun inson deb xis qilmogi oz xususiyat va sifatlari bilan boshqalardan farq

qilmogi kerak degan edi. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon boladi. Bir
odam boshqasidan oz ini mijozi fe`l- atvori, qobiliyati, aqliy rivojlashga darajasi,
ehtiyoj va kirsatishlari bilan farq, qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruxiy
xususiyatlari bolib, ana shu xususiyatlarining rivojlanishi talim-tarbiya chuqqisiga
erishtandan sung, inson shaxs sifatida ozini namoyon qila olishi mumkin. Ayni
vaqtda odam atrof muhitda run berayotgan voqea va xodisalarga nisbatan oz
nuqtai nazarga ham ega bulmogi kerak. Bu ham shaxsni birini ikkinchisidan
farqlantiradigan belgilardir. Shaxs ijtimoiy munosabatlarda sham namoyon boladi.
Aniqrogi har bir xodamning mexnatga kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati
ham turlicha ifodalanadi. Shaxsning axloqiy va faollik darajasiga xos sifatlari ham
uni boshqlardan ajratib turadi. Shaxs xaqida gapirilganda tabiiy xolatda shunday
savol tugiladi. Har qanday odam shaxs bula oladimi Shaxs bulishi uchun nimalar
qilish kerak. Bu savolga shunday javob berish mumkin. Insonning Sotsial
mavjudod sifatida shaxsga aylanishi uchun eng avvalo, ijtimoiy shayot tartiblari va
yaxshi tarbiya kerak biladi. Ana shunday omillar ta`siri ostida inson rivojlanadi va
shaxsga aylanadi. Pedagogika sohasida tadqiqot olib boruvchi olimlarning kop
yillik izlanish natijalari asosida insonning rivojlanishiga quyidagicha ta`rif
berishadi: Oddiydan murakkabga, kuyidan yuqoriga, eski sifatlardan yaxshi
xolatga utish, yangilanish yangining paydo bulishi va eskining ulib borishi, miqdor
iz garishning sifat iz garishga olib keluvchi murakkab sharakat jarayoni deb
qaraydilar. Zero, hayot konunlarining kirsatishicha ham rivojlanishning asosiy
manbai qarama-qarshiliklar ortasidagi kurashdan iboratdir. Insonning munosabatlar
doirasiga nafaqat oz ga kishilar bilan aloqasi, balki tabiatga, jamiyatga , hayotga,
mexnatta bilgan munosabatlari ham kiradi. Mana shunday munosabatlar asnosida
inson oz ining qobiliyatlarini, aqlini, farosatini namoyon qila boshlaydi. Bu bilan
u oz xaqidagi Vataniga, umuman butun borliqdagi munosabatini ifodalaydi.
Tabiiyki, bu fazilatlar fakat tarbiyaning maxsuli bolib hisoblanadi. Shuning uchun
ham inson rivojlanishini unga singdirilgan tarbiyaning natijasi deb qarash mumkin.
Shaxsini rivojlantirish vazifasini togri hal qilish uchun avvalo uning shalkiga
ta`sir etuvchi omillarning tabiatini, shaxsning shaxsiy xususiyatini yaxshi
urganmoq lozim. Buninguchun turli munosabatlar doirasiga kuyib kozatish darkor.
Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi ma`naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar
ruyobga chiqadi. «har bir inson, degan edi Farobiy; oz tabiati bilan shunday toz
ilganki. u yashash va yuksak etuklikka erishmoq, uchun kop narsalarga maqsad
biladi, u bir ozi bunday narsalarni qulga kirita olmaydi va ularga ega bulish uchun
insonlar jamoasiga ehtiyoj tugiladi. Xu sababli odam yashash uchun zarur bilgan
narsalarni bir-birlariga etkazib beruvchi va oz aro yordamlashuvchi Kip
insonlarning birlashuvi orkaligina iz tabiati biyicha intilgan etuklikka erishuv
mumkin. Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bilgan tarbiya samarali ta`sir
etishi uchun uning usish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilish, shaxsiy
xususiyatlarini shisobga olishi mushim shartlardan biridir. Bolalarga shaxsiy farkni
ularning ruxiy xolatining turlicha namoyon bulishini, xulki va qarashlaridagi farqni
kaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol tutiladi. Demak, inson rivojlanishda
biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki tarbiya omilimi kaysi, biri etakchi rol
uynaydi degan savolga javob berish lozimday kirinadi. Bu; savolga turli tarixiy
lavrlarda turlicha yondoshib, javoblar berilgan. hozirgi kunda ham bu masalaga

turli nuqtai nazarlar bildirilmoqda. Ochikrogi, fanda odamning shaxs sifatida

rivojlanishiga biologik va Sotsial omillarning ta`siri irtasidagi munosabatni
belgilash borasiga munozara kop asrlardan beri davom etib kelmokda. Kop asrlik
mazkur munozara zamirila ikki bir-biriga karama qarshi nuktai nazar vujudga
kelgan. Ulardan biri odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik
omillar hal qiluvchi rol uynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar
tarbiyaning mushim omil ekanligini takidlaylilar. Birinchi gurush olimlarining
fikricha odam bolasining rivojlanishi tugma imkoniyatlarga bogliq bolib,
rivojlanish esa usish va tabiiy tugma xususiyatlarning mikdoriy ozgarishlaridan
iborat ekan. Demak, bolaga ona adjida avlod-ajdodlaridan tugma utgan
xususiyatlargina rivojlanadi, degan tushuncha kelib chikadi. Bu nuk;tai nazar
namoyonlalari tarbiyaning rolini cheklab rivojlanishning inkor etadilar. Bunday
ilmiy faraz fanda biologik yinalish deb atatadi. Bu Gtunalishning dastlabki
namoyondalari kadimgi yunon olim va faylasuflari Aristotsl, Platon, Sukrot va
Demokratlarning pedagogik qarashlarida iz aksini topib. ular odamlar azaldan biri
ikkinchisi ustidan xukmron bulishga. biri kambakal, biri boy bilib yashashga va
bunda itoat etib. bu olloxning irodasi deb sabr-toqat qilishga da`vat etilgan. Taqdir.
tole shar kimning hayotdagi irnini belgilab bergan.
Mustahkamlash uchun savollar.
1. Pedagogikani fan sifatidagi xususiyatlarini kursatib bering.
2. Ijtimoiy pedagogikani funktsiyalarini aytib bering.
3. Ijtimoiy pedagogika terminiga tavsif bering.
4. Ijtimoiy pedagogikani funktsiyalarini sanab bering.
Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko’p ming asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi. Qadimgi zamonlardan buyon olamda insonning o’rni va ro’li, shaxsning axloqiy shaklllanishida madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar.

Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri

Islam came to Central Asia in the early part of the 8th century as part of the Muslim conquest of the region. Many well-known Islamic scientists and philosophers came from Central Asia, and several major Muslim empires, including the Timurid Empire and the Mughal Empire, originated in Central Asia².
Islom dini 8 asrning boshlaridaMarkaziy Osiyoniarablartomonidan istilo qilinishi oqibatida kirib kelgan. Keyinchalik Temuriylar imperiyasi va Mongol imperiyasi, shu jumladan, Markaziy Oiyo va bir necha yirik musulmon davlatlarda faoliyat olib borgan ko'plab taniqli islomiy olim va faylasuflar Markaziy Osiyodanetishib chiqdilar.
Harq uyg’onish davri (9 -11asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Forobiy (87q -10q7) shunday ijtimoiy pedagogik goyalarni aytib o’tganlar-ki, bolani ayni go’daklik chog’idanoq tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga tabiat atrof- muhitning tasiri va boshqa fikrlar kabidir. Al-Khwarizmi and his colleagues the Banu Musa were scholars at the House of Wisdom in Baghdad. Their tasks there involved the translation of Greek scientific manuscripts and they also studied, and wrote on, algebra, geometry and astronomy. Certainly al-Khwarizmi worked under the patronage of Al-Mamun and he dedicated two of his texts to the Caliph. These were his treatise on algebra and his treatise on astronomy. The algebra treatise Hisab al-jabr w'al-muqabala was the most famous and important of all of al-Khwarizmi's works. It is the title of this text that gives us the word "algebra" and, in a sense that we shall investigate more fully below, it is the first book to be written on algebra.
Al-Xorazmiy va uning hamkasbi Banu Muso Bag'dodda Baytul xikmada olimlar bo’lganlar. Ular mavjud yunon ilmiy qo'lyozmalarini tarjima qiladilar,ularni o'rgandilar va algebra, geometriya, astronomiya oid asarlar yozdilar. Albatta, al-Xorazmiy Al-Ma'mun rahnamoligida ishlagan va xalifaga bag'ishlab ikki asar yozgan. Bu uning algebra haqidagi va astronomiya haqidagi risolalalari edi. al-Xorazmiy asarlari ichida eng mashhur va muxim ahamiyatga ega bolgani “Aljabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”edi. Shu asar “algebra” tushunchasini yoritilgan eng birinchi kitob edi.
Abu Nasr Forobiyning asarlaridagi pedagogik fikrlar
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhan ibn Awzalagh al-Farabi was born in approximately ah 257/ad 870.
Al-Farabi became an expert in philosophy and logic, and also in music: one of his works is entitled Kitab al-musiqa al-kabir (The Great Book of Music). However, perhaps the book for which he is best known is that whose title is abbreviated to al-Madina al-fadila (The Virtuous City), and which is often compared, misleadingly in view of its Neoplatonic orientation, to Plato's Republic. Other major titles from al-Farabi's voluminous corpus included the Risala fi'l-'aql (Epistle on the Intellect), Kitab al-huruf (The Book of Letters) and Kitab ihsa' al-'ulum (The Book of the Enumeration of the Sciences).³
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarhan ibn Aalagh al-Forobiy tahminan hijriy 257(milodiy 870 yilda) tug’ilgan. U haqli ravishda hamma zamonlarda ham islom olamining buyuk faylasuflaridan biri sifatida tan olinadi.Al Forobiy falsafa, mantiq sohalarida izlanishlar olb borgan, shu bilan birga musiqa nazariyasiga oid Kitab al-musiqa al-kabir (Buyuk musiqa kitobi)ni yozgan. Biroq uning eng mashhur asari “Madina al-fadila” (Fozil odamlar shahri)ni gayriplaton yo’nalishi vakillari tomonidan Platon davlatchiligi bilan taqqoslaganlar. Farobiyning ko’p tomli asarlari “Бахт саодатга эришув тo’g’рисида”, “Ихсо – ал - улум”, “Илмларнинг келиб чиqиши”, “Аqл маънолари тo’g’рисида”asarlarni o’z ichiga olgan.
Abu Ali ibn Sinoning tarbiya va ta’lim haqida.
Ibn Sina is often known by his Latin name of Avicenna, although most references to him today have reverted to using the correct version of ibn Sina. We know many details of his life for he wrote an autobiography which has been supplemented with material from a biography written by one of his students. The autobiography is not simply an account of his life, but rather it is written to illustrate his ideas of reaching the ultimate truth, so it must be carefully interpreted. ⁴
Ibn Sino dunyoga Lotincha talqin etilgan Avitcenna nomi bilan ma'lum. U haqida bugungi kunda turli ma’lumotlar mavjud. Ibn Sinoning hayoti haqidagi ma’lumotlarni uning talabalari tomonidan yozilgan manbalar tufayli to’liqroq ma’lumot olish imkoniyatiga egamiz.
Asarlari: «Tadbir al-Manozil», «Tib qonunlari» «Axloq haqida risola», «Burch haqida risola», «Al-qonun», «Ishq hakida risola», «Xay ibn-Yakzon», «Donishnoma» va boshqalar.
Ibn Sina's two most important works are The Book of Healing and The Canon of Medicine. The first is a scientific encyclopaedia covering logic, natural sciences, psychology, geometry, astronomy, arithmetic and music. The second is the most famous single book in the history of medicine. These works were begun while he was in Hamadan.
Ibn Sina's wrote about 450 works, of which around 240 have survived. Of the surviving works, 150 are on philosophy while 40 are devoted to medicine, the two fields in which he contributed most. He also wrote on psychology, geology, mathematics, astronomy, and logic. His most important work as far as mathematics is concerned, however, is his immense encyclopaedic work, the Kitab al-Shifa' (The Book of Healing). One of the four parts of this work is devoted to mathematics and ibn Sina includes astronomy and music as branches of mathematics within the encyclopaedia. In fact he divided mathematics into four branches, geometry, astronomy, arithmetic, and music, and he then subdivided each of these topics. Geometry he subdivided into geodesy, statics, kinematics, hydrostatics, and optics; astronomy he subdivided into astronomical and geographical tables, and the calendar; arithmetic he subdivided into algebra, and Indian addition and subtraction; music he subdivided into musical instruments.⁵
Ibn Sinoning ikki eng muhim ishlari “Kitobush shifo” va “Tib qonunlari”hisoblanadi. “Kitobush shifo”da mantiq, tabiiy fanlar, psixologiya, geometriya, astronomiya, arifmetika va musiqa fanlari qamrab olingan ilmiy ensiklopediyadir. “Tib qonunlari” tibbiyot tarixidagi eng mashhurligi bilan yagona kitob hisoblanadi. U bu o’z asarlarini Hamadondayasahagan yillarida yoza boshlagandi.
Ibn Sino 450 ga yaqin asarlar yozgan ulardan 240 tasi bizgacha yetib kelgan. Ulardan 40 tasi tibbiyotgabag'ishlangan, 150 tasifalsafiy asarlar, Ibn Sino mazkur asarlari bilan ilmiy rivojlanishga katta hissa qo’shgan. U, shuningdek, psixologiya, geologiya, matematika, astronomiya, mantiq fanlariga oid asarlar yozdi. Uning eng muhim ish sifatida matematika bilan bog'liq bo'lib, shu bilan birga, uning ulkan qomusiy ishi, “Kitab al-Shifo”(shifolash Kitob)dir. Bu asarning chorak qismi matematikaga bag'ishlangan va ibn Sino qomusiy asarida astronomiya va musiqa haqida ma’lumotlarni o'z ichiga oladi. Aslida u matematikani geometriya, astronomiya, arifmetik va musiqa ichiga olgan to’rt qkismga bo'ladi. Geometriyani u geodeziya, statika, kinematika, gidrostatika va optika kabi qismlarga ajratadi; astronomiyani u astronomik va geografik jadvallar va taqvimlarga bo'ladi; U algebrani arifmetik va Hindcha qo'shish va ayirishga; musiqani u musiqa asboblari turlariga bo'ladi.
15 -16 asrlarda Markaziy Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari o’z ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida e’tibor bilan harab, tabiat sirlarini o’rganishga intilganlar.

Observatory of Ulugbek

Historical and architectural monuments of Samarkand
The largest observatory in Central Asia was built in the 1420's by Ulugbeg. Here, for three decades, scholars, including the outstanding astronomers Qazi-Zadeh Rumi, Djemsnid Giyas ad-Din Kashi and Ali Kushchi, performed measurements of celestial movements.
The Samarkand observatory became famous for the edition of the "Ulugbeg Zidj", containing a theoretical introduction and charts describing 1,018 stars. The observatory was found by Samarkand archeologist V. L. Vyatkin at the beginning of the 20th century. He excavated the underground remains of a huge quadrant 40 m in radius which was used for the observation of the Sun, Moon and other celestial bodies.
Ulugbek Observatory is decorated with beautiful engravings from a 17th century Dutch artist, with the inscription over the image of Ulugbek "I have presented my case seriously" - where Ulugbek stands on the right arm of the goddess of astronomy, Urania⁶.
Ulug'bek observatoriyasi.Samarqandning tarixiy va arxitektura yodgorliklari.Mirzo Ulug'bek tomonidan 1420-yillarda Samarqandda qurilgan rasadxona Markaziy Osiyodagi eng yirik rasadxonalardan biri hisoblanadi. Mazkur rasadxonaning barpo etilishi va uning о‘sha davr ilmiy markaziga aylanishi, о‘sha davrning muhim voqeasi hisoblanadi. Ulug‘bek olimlarga homiylik qilib, fan ahlini rag‘batlantirdi, uningо‘zi, ayniqsa, astronomiya va matematika fanlari bо‘yicha muhim ishlarni amalga oshirdi. Bu rasadxonada, buyuk olimlar Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, Jamshidbin Ma’sudiy, Mо‘yiddin va uning о‘g‘li Mansur Koshiylar bir necha o'n yilliklar mobaynida ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular samodagi yulduzlar harakatlarni kuzatganlar.Ularning ilmiy izlanishlari natijasida Samarqand rasadxonasida 1,018 yulduz harakatini tasvirlovchi joriy jadvallarini o'z ichiga olgan "Ulugbeg Zidj" dunyo yuzini ko`rgan.Observatoriya 20-asr boshida Samarqand arxeolog V. L. Vyatkin tomonidan topilgan. U Quyosh, Oy va boshqa samoviy jismlarni о‘lchash uchun qurilgan radiusi 40m yer osti yо‘lini topgan arxeolog hisoblanadi. Ulug'bek rasadxonasi 17-asrda Gollandiyalik rassomlar tomonidan chiroyli naqshlarbilan bezatilgan. Unda Ulug'bek astronomiya ma'budasi sifatida tasvirlanib, unda shunday sо‘zlar bitilgan "Men о‘zimning jiddiy izlanishlarimni sizga taqdim qilmoqdaman".
Bular qatorida Nuriddin Abduraxmon Jomiy (1414 -1492), Jaloliddin Davoniy( 1427 -1502), Alisher Navoiy (1441 -1501), Shusayn Boo’z Koshifiy (1440 -1505) o’z asarlarida inson aqli tafakkuri, uning qobilyati, insonning alohida axloqiy xislatlari, insoniylik goyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy qadriyat hisoblanadi. Shu jumladan, o’zbek tilini asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat arbobi, Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik goyalari, yuksak darajada insonparvarligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy mavjudod deb hisoblagan. Bolani esa oilaga quvonch ham baxt keltiruvchi muqaddas in’om sifatida uyni yoritib yuboradi, deb hisoblaydi. Inson o’z farzandigina emas, balki kelajak avlod bo’lgan barcha bolalarni sevmog’i hart, deb yozadi shoir.
Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni
Duan-Beggi Medrese (in Labikhauz). Bukhara The Astrakhanid dynasty in Bukhara (in present-day Uzbekistan) during the 17th century was adept in its organization of urban space. One example is the Lab-i-Hauz complex, a trading area containing a square reservoir that provided water and served as a reflecting pool for three buildings. Among them is the khanaka, or hostel for pilgrims and travelers, built in 1619–20 by Nadir Divan-Begi, a vizier (high official) and uncle of the Bukhara ruler Imam Kuli Khan. (The madrasah mentioned in the caption is in fact an adjacent structure.) Although severely damaged over time, the facade shows traces of the once-brilliant surface of ceramic tiles that formed elaborate geometric patterns. The structure is flanked by two towers. At the top is a large stork’s nest, with stork clearly visible. The image is by Russian photographer Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorskii (1863–1944), who used a special color photography process to create a visual record of the Russian Empire in the early 20th century. Some of Prokudin-Gorskii’s photographs date from about 1905, but the bulk of his work is from between 1909 and 1915, when, with the support of Tsar Nicholas II and the Ministry of Transportation, he undertook extended trips through many different parts of the empire. In 1911 his travels took him to an area of Central Asia then known as Turkestan, where he photographed the ancient monuments of Bukhara.<sup>7</sup>
Buxoro( Labihovuz)dagi Devonbegi madrasasi.17 asrda (bugungi kunda O'zbekiston hududida) Buxoroda Astarkhaniylar sulolasi shaharsozlik ishlari rivojlantirdi. Bunga yaqqol misol Lab-i-Hovuz majmuasidir u: savdo majmuasi,kvadrat shaklidagi hovuz, hovuzda aks etgan uch binolardan iboratmajmuadir. Mazkur binolar biri 1619-20 yilda Nodir devonbegi(bosh vazir)Buxoro hukmdori Imom quli Xonning amakisi tomonidanqurilgan ziyoratchilar va sayohatchi uchun xonahoh, masjid va savdogarlar uchun karvonsaroylardan iborat bo’lgan. Uzoq tarixiy davr mobaynida bino yemirilihiga qaramasdan sopol bo’laklariga ishlangan murakkab geometrik naqshlaro’z jilosini saqlab qolgan. Ikki minoradan iborat binoning eng tepasida katta laylak uyasi saqlangan. Mazkur ma’lumotlar Rossiya imperiyasiga 20 asrning boshida rus fotografi Sergey Mixaylovich Prokudin-Gorskiy (1863-1944 yy.) tomonidan taqdim etgan hisobotida aks etgan, fotograf suratga olishda maxsus effektlarldan foydalangan. Mazkur suratlarning ayrimlari tahminan 1905 yilda olingan, biroq bu suratlarning aksariyati 1909-15 yillarda podsho Nikolay II ning qo’llab quvvatlashi va transport vazirligi ko’magi imperiyaning barcha o’lkalariga uyushtirilgan sayoxatning uzaytirilgan davrida suratga olingan. 1911 yilda u O’rta Osiyoga (o’sha Turkistonga) qayta sayohat qilgan, Buxoroning tarixiy yodgorliklarini suratlga olgan.
Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, marifatparvarlarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, 20 asr boshlarida yashab, ijod qilgan allomalar Maxmudxija Bexbudiy (1874 -1919), Munavvar qori Abdurashidov (1878 -19q1), Abdulla Avloniy (1878 - 19q4), Abduqodir Shakuriy (1875 -1943), X.X.Niyo’ziy (18q9 -1929) va boshqalarning asarlarida ham ko’plab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi 20 asr 20- q0 yillari alohida o’rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, M.qori Abdurashidov, X.X.Niyo’ziy, V.F.Lubensov, N.P.Arxangeliskiy, O.Harofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy o’zdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam korsatish, Ya’ni bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bo’lib, ular tashqil etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar.
A.Avloniy nomidagi X.G.Chernishevskiy nomodagi bolalar tajriba maktablari va boshqa muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai bo’lib hisoblanadilar. Biroq, O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalgi yangi ittifoq sovet pedagogikasi va osha davr pedagogikasi o’rtasida ajralish yuzaga keldi.
Uzoq yillar mobaynida o’zbek marifatparvarlari-pedagoglari tomonidan to’plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior tarqalagandi: "Olam zo’ravonlikdir, biz uni ildizi bilan qo’poramiz".
Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo’lgan pedagogika sohasidagi oktyabr to’ntarilishigacha bo’lgan asarlarni unitish talab etildi. 30 yillar oxirida sotsializm g’alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaqtdan boshlab ijtimoiy muammolar haqida sukut saqlash harti mustashkamlandi. Bu muammolar alohida engil hal etiladigan, "eskilik sarqiti"deb basholandi. Bu esa o’z o’rnida ijtimoiy pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yo’l bermadi. 1991-yil O’zbekiston Respublikasi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko’pgina sohalarini, shu jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qo’yildi. 1997-yil "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi", "Ta’lim to’g’risida qonun" 1997yil) qabul qilinishi bilan manabiy-axloqiy tarbiyaning samarali yillarini topish, ma`naviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqoro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni shakllantirishning eng samarali yolarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari qiyildi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi endigina shakllanmoqda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik dolzarbki, bu fan bo’yicha mamlakatimizda: "Ma’naviyat va ma’rifat markazi", "Oila" markazi, nodavlat hukumatga qarashli bo’lmagan xayriya jamg’armasi "Soglom avlod uchun" O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi qoshidagi TDPU (mavkura) g’oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar respublikamizning har bir navbatdagi yilni ijtimoiy muammolardan biriga bagishlashi an’ana tusiga kirgan.
Bugungu kunda ko’plab empirik nazariy bilimlar to’plangan. Ularni to’la anglamoq va tizimlashtirishni talab etadi. O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi rivojlanishi yetarli darajada emas. O’tmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz asarlarni yangi nuqtayi nazardan turib o’rganish, chet el tajribalarini o’zlashtirib, respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga muvofiq qo’llash lozim.
Chet el ijtimoiy pedagogikasi esa ko’p yillardan buyon rivojlanib kelmoqda, hozirgi vaqtda bu sohada juda ko’p ilmiy saloxiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababali ham O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish jarayonida vujudga kelgan muammolarni tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni o’rganishning o’rni beqiyos.
Fuqaro’lar o’z konstitustiyaviy huquqlariga, konkret tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy-tarixiy, milliy ma`naviy-madaniy haroitlarga asoslangan axloq me’yorlariga tula rioya etgan holdagina rivojlana oladi. Ijtimoiy ta’lim va tarbiya tizimidan o’tgan har bir odam-shaxs sifatida shakllanadi.
Ijtimoiy vazifalarni bajarish layoqatiga ega bo’lgan, o’zining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy namoyish eta oladigan, jamiyatning boshqa a’zolari bilan mustaqil munosabatga kurasha oladigan odam shaxs sifatida ijtimoiy mavqega erishadi.
1-Prezidentimiz Islom Karimov «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» kitobining kirish qismida ta’kidlaganidek, milliy davlatchilikka doimo xavf bo’lgan, bor va bo’ladi. Bu xavf-xatarini bartaraf etish uchun ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni yangi bosqichga ko’tarish, milliy istiqlol g’oyasini joriy etish masalasida ijtimoiy pedagogik yondashuvidan keng foydalanish: differenstiastiyalashgan psixologik-pedagogik dasturni, yangi darslik va qo’llanmalarni yaratish zarur. Jamiyat dunyo hamjamiyatining dinamik o’zgarishi munosabati bilan o’qitish, tarbiyalash, targ’ibot va tashviqot ishlarini uzviy ravishda qoshish, ya’ni ma`naviy- mafkuraviy, ma’rifiy faoliyatini pedagogika bilan birga olib borish uchun zarur haroit yaratish lozim. Bu ijtimoiy pedagogika sohasidagi yangi ijtimoiy buyurtma bo’lib, tadqiqot ishlarini yo’lga qo’yishda haqiqiy jushqinlik kasb etadi.
Ijtimoiy pedagog faoliyatining markazida esa me’yorl ijtimoiy faoliyatdan chetlashgan-bolalarni jamiyatdagi tengdoshlari qatoriga qaytarish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika fanining obyekti ijtimoiylashtirishga maqsad bo’lgan bolalar, ularga aqliy, pedagogik psixologik, sotsial axloqiy me’yorlardan chetlashgan ijtimoiy tarbiya ola olmagan va jismoniy, aqliy,psixik tomondan biz ilishga yo’l qo’yiladigan bolalar ular hammasi jamiyatining alohida yordamiga maqsaddir.
Ijtimoiy pedagog -faqat oqituvchi emas, bola qanday o’qiyotganini va rivojlanayotganini tushunadigan va his etadigan shaxsdir. U bola hayotini, kechinmalarini huddi o’zinikidagidek tushunadigan va uning ma’naviy, madaniy, axloqiy rivojlanishida yo’llanmalar bera oladigan mo’taxassis bulmogi kerak, shuning uchun haqiqiy pedagog fakat o’z fanini bo’libgina qolmay, ayni vaqtda bolalar va kattalar bilan ijodiy muloqot qila oladigan, o’z ustida ishlaydigan inson bo’lish muhim ahamiyatga ega.
Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi hisoblanadi. Usib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya obekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli o’zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o’zgarishlarni o’z boshidan kechiradi. Insonda bo’ladigan jismoniy o’zgarishlarga-biyinning o’sishi, vaznining og’irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a’zolari va asab tizimining o’zgarib borishi kiradi. Ruhiy o’zgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador bo’ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo’lgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi.
Odam bolasining rivojlanishi-bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha bir xil bo’lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to’g’ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda ko’zatib kirish lozim.
Pedagogikada "shaxs" tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli o’laroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bo’lishi, munosabat o’rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hokazo), hayotda o’z o’rnini topa olishi, uning Vatan, xalqningt ravnaqi yilida ogishsmay, e’tiqod bilan xizmat ilish, imonli bo’lishi, insonni shaxs darajasiga ko’taradi. Bunday sifatlarning ro’yobga chiqishi tarbiyaga bog’liq bo’ladi.
Fan faoliyatinipg bir sohasi u yangi ob’ektiv bilim va ko’nikmalarni yaratadi. Inson rivojlanishi juda qiyin jarayon. Rivojlanishi har qanday tirik organizmga shu jumladan insonga ham xosdir. Rivojlanish tashki va ichki faktorlar ta’siri ostida bo’ladi. Tashqi faktorlarga: Insoni o’rab turgan tabbiiy va ijtimoiy muhit kiradi.
Bolalarda ma’lum shaxsiy jihatlarni shakllantirishga haratilgan maqsadli yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki faktorlar: biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga tasir qiladigan faktorlar boshhariladigan va boshharilmaydigan bo’ladi. Bolaning rivojlanishi jarayonida turli faoliyatlarga duch keladi: o’yin o’qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda bo’ladi ota-onasi, aka ukasi, qarindoshlari do’stlari va boshqalar bilan.
Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqotga kirishish natijasida turli ijtimoiy ko’nikmalar xosil bo’la boshlaydi.Bolaning me’yorl rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati juda kattadir.
Bolaga global, ekologik faktorlar: suv, havo ifloslanishi hozirgi kunga kelib kur, saqov yani nuqsonli bolalarning Ko’payishi kuzatilmoqda ekologik faktorlar natijasida tayanch apparat bizilishini, sho’zofreniya qon kasalliklari kabi kasalliklarga olib kelmoqda. Lekin bolani ijtimoiylashtirishda jarayonida bularni hammasini hisobga olish kerak ijtimoiy faktorlarga: Mikro faktorlar makro faktorlar, mezo faktorlar kiradi.
Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng yaqin bo’lgan sotsiumlar bular-oila turli xil guruhlar turli xil to’garaklardir. Bola bir sotsiumdan ikkinchisiga utib yurishi mumkin.U faqatgina bu sotsiumdan o’ziga mos keladigan qulay haroitni qidiradi va shu qidirish natijasida o’ziga ijtimoiy malaka etishtirib boradi, bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bo’lish mumkin. Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy makom shaxsining tax siri juda katta bo’ladi. Ijtimoiy maqom tug’ma,orttirilgan bo’ladi.
Tarbiya tarixiy vujudga kelgan ijtimoiy xodisa bo’lib, keyin xulqni boshharish va belgilash bir-bo’rini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar-axloqiy ong axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning murakkab yig’indisidir.
Tarbiya-shaxsni maqsadga muvofiq; takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchilarning shaxsiga muntazam va sistemali ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bo’lish bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi, jamiyatning o’zgarishi bilan tarbiya ham o’zgarib bordi.
A.Avloniy tarbiya haqida gapirar ekan shunday degan edi: “Tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir”. Rasuli akrom Nabiyi muxtaram sallolohu alayhu vasallam afandimiz: «Insonlarning karami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi axloqdandir, -demishlar». Ma’lumki, inson butun umri mobaynida o’zgarib, rivojlanib boradi. Lekin bolalik, o’smirlik va uspo’rinlik davridagi o’sish nixoyatda kuchish kechadi.
Bola mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruxiy jihatdan o’sishi va o’zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga etadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o’ziga munosib o’rin egallaydi. Shuning uchun ham L .I.Bojovich odam shaxs bo’lish uchun u psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini bir butun inson deb xis qilmogi o’z xususiyat va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmogi kerak degan edi.
Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo’ladi. Bir odam boshqasidan o’z ini mijo’zi fel- atvori, qobiliyati, aqliy rivojlashga darajasi, ehtiyoj va ko’rsatishlari bilan farq, qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruxiy xususiyatlari bo’lib, ana shu xususiyatlarining rivojlanishi talim-tarbiya chuqqisiga erishtandan sung, inson shaxs sifatida o’zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam atrof-muhitda run berayotgan voqea va xodisalarga nisbatan o’z nuqtai nazarga ham ega bulmog’i kerak. Bu ham shaxsni bo’rini ikkinchisidan farqlantiradigan belgilardir.
Shaxs ijtimoiy munosabatlarda ham namoyon bo’ladi. Aniqrog’i har bir xodimning mehnatga kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati ham turlicha ifodalanadi. Shaxsning axloqiy va faollik darajasiga xos sifatlari ham uni boshqlardan ajratib turadi. Shaxs haqida gapirilganda tabiiy holatda shunday savol tugiladi.
Har qanday odam shaxs bo’la oladimi shaxs bo’lish uchun nimalar qilish kerak. Bu savolga shunday javob berish mumkin. Insonning sotsial mavjudod sifatida shaxsga aylanishi uchun eng avvalo, ijtimoiy shayot tartiblari va yaxshi tarbiya kerak bo’ladi. Ana shunday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va shaxsga aylanadi.
Tabiiyki, bu fazilatlar fakat tarbiyaning maxsuli bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham inson rivojlanishini unga singdirilgan tarbiyaning natijasi deb harash mumkin. Shaxsini rivojlantirish vazifasini togri hal qilish uchun avvalo uning xalqiga ta’sir etuvchi omillarning tabiatini, shaxsning shaxsiy xususiyatini yaxshi urganmoq lozim. Buning uchun turli munosabatlar doirasiga qo’yib kuzatish zarur.
Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi ma`naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar ro’yobga chiqadi. «har bir inson, degan edi Forobiy; o’z tabiati bilan shunday to’z ilganki. u yashash va yuksak yetuklikka erishmoquchun ko’p narsalarga maqsad bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi va ularga ega bo’lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tugiladi. Shu sababli odam yashash uchun zarur bo’lgan narsalarni bir-birlariga etkazib beruvchi va o’z aro yordamlashuvchi ko’p insonlarning birlashuvi orqaligina o’z tabiati bo’yicha intilgan yetuklikka erishuv mumkin.
Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bo’lgan tarbiya samarali ta’sir etishi uchun uning o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilish, shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi muhim hartlardan biridir. Bolalarga shaxsiy farkni ularning ruxiy holatining turlicha namoyon bo’lishni, xulqi va harashlaridagi farqni kaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol tutiladi.
Demak, bolaga onaning avlod-ajdodlaridan tug’ma o’tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtayi nazar namoyondalari tarbiyaning ro’lini cheklab rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo’nalish deb atatadi. Bu yo’nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi yunon olim va faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida o’z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo’lishga. biri kambag’al, biri boy bo’lib yashashga va bunda itoat etib, bu Ollohning irodasi deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Taqdir, tole’ har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan.