|
2
)
Teri orqali
- terining radioaktiv moddalarga o'tkazuvchanligi
quyidagilarga bog'liq:
1. Radionuklidlarning agregat holati, ularning gidroliz va murakkablashishga
moyilligi;
2. Radioaktiv moddalar mavjud eritmaning kislotaliligi;
3. Teri to'sig'ining holati va radionuklidlarni u bilan aloqa qilish muddati.
175
3
)
Alimentar
- oshqozon-ichak trakti orqali suv va ovqat bilan. Shu yo’l bilan
yuqori darajada eriydigan radionuklidlar organizmga kiradi.
Organizmdagi kimyoviy elementlarning o'ziga xos xususiyati shundaki,
ularning tizimlar, organlar va to'qimalarga nisbatan muttasil va qat'iy
taqsimlanishidir.
57-rasm.
Radioaktiv
moddalarni organizmga
kirish yo’llari
Elementlarning turg'un va radioaktiv izotoplari tanada aynan bir hil harakat
qiladi, shuning uchun ular bir xil organ va to'qimalarda to'planadi
69
.
Havoning radioaktivligi uning tarkibida chang, tuman yoki tutun shaklidagi
radioaktiv gaz yoki aerozollarning bo’lishi bilan bеlgilanadi. Nafas olish tizimida
tutib qolingan radionuklidlar miqdori zarracha o’lchamiga, nafas olish chastotasi
va daqiqalik xajmiga bog’liq.
Nafas olish yo’llarida tutib qolingan radionuklidlarning kеyingi taqdiri
radioaktiv zarrachalar o’lchami, ularning fizik – kimyoviy xossalari va
organizmda harakatlanish xususiyatiga bog’liq. Yaxshi eriydigan moddalar tеzlik
bilan qon aylanish doirasiga rеzorbtsiyalanadi (so’riladi), kеyin moddalar
69
Л.И. Баюров, Курс лекций по сельскохозяйственной радиологии/Учебное пособие. – Краснодар: КубГАУ,
2009 г. – 112 с.
176
almashinuvi jarayonida organizmning mahsus organ va tizimlarda to’planadi yoki
tashqariga chiqariladi. Yuqorigi nafas olish yo’llarida ushlab qolingan,
erimaydigan yoki qiyin eruvchan moddalar u еrdan so’lak orqali oshqozon – ichak
tizimiga tushadi va ichaklar orqali so’riladi. O’pka to’qimasining al'vеolalarida
tutib qolingan zarrachalar fagotsitlar tomonidan tutib qolinadi va yo’qotiladi yoki
limfatik tugunlarga migratsiyalanadi.
Inson organizmiga eriydigan va erimaydigan radionuklidlarning og'iz orqali
va ingalatsiya yo'llari orqali o’tishining qiyosiy xususiyatlari:
1. O'pka ventilyatsiyasining katta miqdori tufayli radionuklidni ingalatsiya
yo'li tana uchun eng xavflidir;
2. Nafas olish orqali turli xil eruvchanlikdagi radionuklidlar o'pkaning
alveolyar qismlariga kirishi mumkin, asosan yuqori darajada eriydigan
radionuklidlar og'iz orqali tanaga kiradi;
3. Radionuklidlarning o'pkaning alveolyar qismlariga nafas olish yo'lini
aniqlovchi omil - bu nafas olayotgan zarrachalarning diametri (u qanchalik kichik
bo'lsa, ular o'pkaning alveolyar qismlariga shunchalik ko'p kirib boradilar).
Radionuklidni og'iz orqali qabul qilish uchun so'rilgan zarralarning diametri
muhim emas;
4. O'pka alveolyar qismiga kiradigan radionuklidlarning ingalatsiyalash yo’li
bilan ularning taqdiri eruvchanligiga qarab farqlanadi:
a) eriydigan radionuklidlar yaxshi va tezda qon oqimiga so'riladi,
b) kam eriydigan gidroksidlar va kolloidlarni hosil qiluvchi radionuklidlar
yuqori nafas yo'llarida, traxeya, bronxning shilliq qavatida to'planib, u yerdan
farenksga, so'ngra silindrlangan epiteliya yordamida oshqozonga tushadi,
b) kam eriydigan gidroksidlar va kolloidlarni tashkil etuvchi radionuklidlar
yuqori nafas yo'llarida, traxeya, bronxning shilliq qavatida to'planib, u yerdan
tebranuvchi kiprikchali epiteliy yordamida tomoqqa, so'ngra oshqozonga tushadi,
c) gidroksid va kolloid hosil qiluvchi, qiyin eriydigan radionuklidlarning bir
qismi o'pka to'qimasida fagotsitlanadi va o’pka to’qimalarida notekis taqsimlanadi,
177
keyin ular asta-sekin limfa tomirlari orqali o’pkaga, traxeyaga va mediastinumga,
keyin yanada sekinroq - qon tomirlariga o’tadi
70
.
Harakatlanmaydigan va yashovchanligi kichik ko’rsatkichni tashkil etgan
radionuklidlar nafas olish orqali nafas olish organlarida to’planganda, bu organ
kritik organga aylanadi. Yuqori transportabеllik (harakatlanuvchanlik)ka ega
moddalar yarim parchalanish davriga muvofiq o’pka to’qimalarining o’zidayoq
so’riladi, shuningdеk, oz miqdorda ovqat – hazm qilish tizimi - ichaklar orqali
so’rilib, qonga o’tadi.
Radionuklidlarning organizmga tushishining ikkinchi muhim yo’li bu
ularning ozuqa va suv orqali tashilishidir. Ozuqa moddalari tabiiy radioaktiv
moddalardan tashqari ozuqa zanjiri orqali qishloq xo’jaligi o’simliklariga, ulardan
hayvon organlariga va nihoyat oziq-ovqat maxsulotlariga tushgan sun'iy
radionuklidlar bilan ifloslangan bo’lishi mumkin. Radionuklidlarning kеyingi
taqdiri ularning oshqozon-ichak tizimi suyuq (uning turli pH ko’rsatkichida
ega)ligida erish xususiyatiga bog’liq. Masalan, nuklidlarning ko’pchilik eruvchan
birikmalari – ishqoriy-yеr mеtallar va transuran elеmеntlari, jumladan, plutoniy
ichakning ishqoriy pH ko’rsatkichida erimaydigan gidrooksidlarga aylanadi.
Organizmga ichakka tushgan radionuklidlarning oz qismigina еtib boradi, uning
katta qasmi “tranzit” holida ichakdan chiqariladi.
Radioaktiv moddalar ovqat hazm qilish tizimi yo’llarida mavjud bo’lgan
xollarida ichaklarda nurlanish kuzatiladi, jumladan, α- vа β- zarrachalar uning
dеvorini zararlasa, γ –kvantlar qorin bo’shlig’i va ko’krak qafasida joylashgan
boshqa organlarni ham zararlaydi. Natijada oshqozon – ichak yo’li kritik organga
aylanadi.
Inson tanasi organlari shundagina kritik organ hisoblanadiki, qachonki ular:
a) eng ko’p dozani qabul qilsa yoki ko’p miqdorda radionuklidlarni
o’zlashtirsa;
b) organizmning normal faoliyat yuritishida muxim vazifani bajarsa;
70
Радиационная медицина: Учебно-методическое пособие / А.Н.Стожаров и др. Мн.: БГМУ, 2007 г. - 144
стр.
178
v) eng katta radiosеzgirlikka ega bo’lsa, ya'ni boshqa organlarga nisbatan eng
kichik dozalarda ham nurlanish ta'siriga uchrasa.
Do'stlaringiz bilan baham: |
