Andijon davlat universiteti tarix fakulteti

2.
 
Buxoro amiri Olimxon davrida markaziy va mahalliy 
boshqaruvida faoliyat yuritgan davlat muassasalari va amalga 
oshirilgan islohotlar 
1910-yilda amir Abdulahadxon vafot etganidan so`ng taxtni hukmdorning 
o`g`li Sayid Olimxon egalladi. Sayid Olimxon 13 yil davomida Buxoro 
madrasalaridan birida islom ilohiyotshunosligi ilmini o`rgandi. 1893-yili otasi uni 
Peterburgga o`qishga jo`natdi, bu yerda u 3 yil davomida harbiy ishlar va davlat 
boshqarish asoslarini o`rgandi. Amirlik taxtiga o`tirgan Sayid Olimxon Buxoroda 
davlat asoslari va diniy tizimni o`zgartirish taraddudida bo`lmadi. Ammo 
Rossiyadagi voqealar va amirlikning o`zidagi muxolifatchi kuchlar uni chora-
tadbirlar ko`rishga va jadidlarning mamlakatni demokratlashtirish va jslohotlar 
o`tkazish to`g`risidagi talablariga yon berishga majbur qildi. 1917-yil 7-aprelda, 
boshqozi hukmdor qabulxonasida Rossiya rezidenti ishtirokida mamlakatda 
islohotlar o`tkazishga va’da bergan, arrtmo amirning mavjud tuzum asoslariga daxl 
qilmaydigan va xalqning ahvolini o`nglamaydigan manifestini o`qib eshittirdi. 
Manifestda odil sudlov hamda xiroj, zakot va boshqa soliqlarni undirishning 
barqaror asoslarini yaratish haqida so`z borgan. Sanoat va savdoni rivojlantirishga 
e’tibor qaratilgandi. Amaldorlarga xizmat yuzasidan vazifalarni ijro etganlik uchun 
qandaydir qo`shimcha muzd olish taqiqlangan holda davlat tomonidan qafiy belgilab 
qo`yilgan maosh ta’sis etildi. "Biz tomonimizdan, — deyiladi manifestda, — 
inchunin, shariat amri bilan mamlakatda foydali bilimlarni rivojlantirish va 
rag`batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko`riladi". Amir, shuningdek, o`z 
xazinasidan alohida bo`lgan davlat xazinasi ta’sis etishga va davlat ehtiyojlariga 
kirimlar va chiqimlar aniq hisoblab boriluvchi budjet belgilashga ham va’da 
bergandi.
Manifestda bosmaxona ochish, zindonlardan mahbuslarni ozod qilish va’dasi 
berilgan va hatto davlatda o`zini-o`zi boshqarish haqida so`z yuritilgan edi. Ana shu 
maqsadda poytaxtda istiqomat qiluvchi "tiniq fikrli va oqil" odamlardan 
"assambleya" (majlis) tuzuvchi "niillafni saylash ham mo`ljallangan edi. 
Manifest quruq va’dalarsiz hammabop jumlalar bilan tuzilgan bo`lsa-da, jadidlar 
safiga katta g`ulg`ula soldi. Yoshbuxoroliklar rahnamolari (manifestni amalga 
oshirish maqsadida tuzilgan qo`mita yoshbuxoroliklar qo`mitasi deb atalgan) 
keyingi harakatlar borasidagi fikr-mulohazalarda so`zni bir joyga qo’ya olmadilar. 
Boshqalar, ancha radikal hisoblangan Fayzulla Xo`jayev, Abdurauf Fitrat va Usmon 
Xo`jalar yanada chuqur islohotlar talab qilib, zudlik bilan namoyish o`tkazishga 
da’vat etdilar. 1917-yil 8-aprelda jadidlar Kerki va Buxoroda namoyishlar 
o`tkazishdi. Buxoroda namoyishga to`plangan 150 kishiga Fayzulla Xo`jayev va 
Abdurauf Fitrat rahbarlik qilishgan. Shiorlarda "Yashasin, Amir!" qatorida 
"Hurriyat, Adolat, Muravvat!" qabilidagi boshqa daVatlar ham bor edi. Ammo 
namoyishga chiqqanlar yetib kelishganida ularni amir namoyishchilarga qarshi 
yo`llagan 200 piyoda va 300 otliq sarboz kutib olgan. Shu bilan birga ark ostonasi 

---

14 
islohotlarga qarshi chiqqan ancha uyushqoq mullalar tomonidan egallab olingan edi. 
Mullalar 7 mingdan ziyod bo`lib, ark tevaragidagi maydon ularning sallalaridan 
oqarib ko`rinar edi. Mullalar arkka yaqin kelishga botingan har qanday kishini 
o`ldirishga va’da berdilar. Namoyishchilarga toshlar yog`dirilib, ularni do`pposlay 
va haqoratlay boshladilar. 30 dan ziyod namoyishchi hibsga olindi, ko`plariga tan 
jarohati yetkazildi, qolganlari boshqa shaharlarga qochib qutulishdi. Buxorodagi 
voqealar jadidlar uchun sergaklantiruvchi saboqqa aylandi. Ma’rifatli hukmdor 
sifatida tasawur etilgan Sayid Olimxonga e’tiqod abadiy ko`mib tashlandi. Rasmiy 
islohotlar boshlanmasdan oldin to`xtatildi.
Bu safar amir hukmronligi saqlab qolindi, biroq uning uzil-kesil tugatilishi ikki 
yilga uzaytirildi, xolos.
Buxoro xonligida davlatni boshqarish boshqa xonliklardan 
deyarli farq qilmagan. XVI – XVII asrda otaliq lavozimidagi shaxs xonning o’ng 
qo’li hisoblanib, u butun mamlakatni boshqargan. Naqib harbiy ishlar va tashqi 
siyosat bilan shug’ullangan. Vaqf yerlarni nazorat qilish sadrlar zimmasiga 
yuklatilgan. Shuningdek, qo’shin uchun alohida qozi (qoziaskar) tayinlangan. 
Qonunshunoslikka va umuman shariatga doir muhim masalani echish va hayotga 
tatbiq etish a’lam zimmasida bo’lgan. Devonbegi otaliq mansabidan keyin turgan. U 
urush va sulh ishlari, ayrim viloyat boshliqlarini tayinlash va boshqa masalalar bilan 
shug’ullangan. Parvonachi xon yorliqlarini topshirish va harbiy qismlarga 
boshchilik qilish kabi vazifalarni ado etgan. Shuningdek, xonlikda yasovul, 
eshikog’aboshi, miroxur, shig’ovul, amiri lashkar, to’pchiboshi, mirzaboshi, 
xazinachi, mehtar, mirob, Qo’shbegi kabi lavozimlar bor edi. 
Mang’itlar sulolasi davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud bo’lib, 
amir huquqi chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh vazir 
— Qo’shbegi boshqargan. U xon bilan bamaslahat ish yuritgan. Jamiyat hayoti shariat 
qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora qilingan. 
Masalan, moliya ishlari devonbegi kalonga, davlat xavfsizligi ko’kaltoshga, ichki 
tartibni saqlash va nazorat qilib turish raisga topshirilgan. Buxoro amirligida 
markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: amir – 
davlat boshlig’i, Qo’shbegi — bosh vazir, (amir yordamchisi), otaliq, moliya idorasi, 
vaziri harb, qozilik mahkamasi
1
. 
Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo’lib, u bir vaqtning o’zida diniy va 
dunyoviy hokimiyat boshlig’i edi. Shu bilan birga, amir — davlatning Oliy bosh 
qo’mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi hisoblangan. Mang’itlar sulolasining 
uchinchi vakili bo’lmish Shohmurod (1785-1801) amirlik unvonini qabul qildi
2
. 
Amirlik unvoni ilgari asosan, ko’pgina qo’shin boshliqlari va joylardagi turli harbiy 
vakillarga berilgan bo’lsa, Muhammad Rahim davriga kelib esa amir unvoniga ega 
bo’lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ta’kidlash joizki, Shoxmurod 
tomonidan qabul qilingan amirlik unvoni tarixchi olim V. V. Bartol’d 
ma’lumotlarida keltirilgan amir unvonidan keskin farq qiladi. 

---

1
Xoliqova. R – Markaziy davlat boshqaruvi va tarixiga bir nazar. T:. 2004. 
15 
Ularning unvonlariga “said” so’zi qo’shib aytilgan. Amir yonida doimiy 
ravishda uning shaxsiy yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo’lgan. 
Ularning birinchisi munshiy bo’lib, u barcha ishlar bo’yicha berilgan ko’rsatmalar 
yozib borgan va amirga kelgan axborotlar, ma’lumotlarga hamda ma’muriy 
vakillardan va alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob 
berish bilan mashg’ul bo’lgan. Ikkinchi kotib - mushrif bo’lib, u sarupo berish, 
qurol-yarog’ va shu kabilarni tarqatish haqidagi ko’rsatmalarni rasmiylashtirib 
borgan. Amir tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa 
xatlarga berilgan yozma javob - muboraknoma deb atalgan. Amir o’z navbatida, 
hududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan. 
Amirlikdagi barcha bekliklar beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir 
huzuriga yozma axborotnomalar yuborib turganlar. Ularga amir nomidan tegishli 
tartibda muboraknomalar jo’natilgan. Markaziy davlat boshqaruvini bir necha 
idoralar yig’indisi tashkil etib, davlatning oliy boshqaruv organi — oliy davlat 
mansabi hisoblangan Qo’shbegi tomonidan boshqariladigan davlat devonxonasi 
(Qo’shbegi devonxonasi) hisoblangan
1
. Qo’shbegi mansabi ilgaridan mavjud 
bo’lgan bo’lsada, XVII asrga kelib “otaliq” unvoniga nisbatan uning ahamiyati va 
vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o’rtalariga kelib Qo’shbegi mansabi 
etakchi o’ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo’g’ini sifatida barcha 
boshqaruvning asosiy funktsiyalarini o’z qo’lida to’play borgan. Qo’shbegi mahalliy 
beklar orqali markaziy davlat boshqaruvini amalga oshirish bilan bir qatorda, chet 
mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan olinadigan boj to’lovlari ustidan 
nazoratni ham amalga oshirgan. Qo’shbegi lavozimiga davlatning tajribali, 
ishbilarmon, siyosatdon kishilari tayinlangan. Nomzod avval devonbegi mansabida 
faoliyat yuritgan bo’lishi lozim bo’lgan. U saroydagi eng yuqori unvon egasi sifatida 
davlatda amirdan so’ng turgan. Turklardagi ulug’ vazir yoki Yevropadagi davlat 
kantsleri singari Qo’shbegi amirning eng yaqin maslahatchisi va ishonchli kishisi 
bo’lgan. Qo’shbegi bir vaqtning o’zida amirning shaxsiy muhrini saqlash, boshqa 
davlatlar bilan aloqalarni nazorat qilish, shuningdek, moliya ishlarini boshqarish 
kabi mas’ul vazifalarni ham amalga oshirgan. 
Buxoro amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to’lovlari 
boshqaruvi ham Qo’shbegi qo’lida bo’lishi bilan bir qatorda, u yer solig’ini yig’ish 
va yer-mulklarni berishni ham nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi 
xavfsizligini nazorat qilish vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun 
ham amir shahardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga 
maxsus kurilgan joyida amir shaharga qaytguncha kutib o’tirishga majbur bo’lgan. 
Har kuni kechqurun shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti Qo’shbegiga 
olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig’iga 
qaytarilgan. Shuningdek, Qo’shbegi Buxoro shahri hokimi bo’lishi bilan birga,

---

16 
beklarning oliy boshlig’i ham edi. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning 
ko’rsatmalari va qarorlari chiqib turgan. Qo’shbegi barcha ishlarni bevosita amirning 
roziligi bilan qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar to’g’risida amirga 
yozma yoki og’zaki axborot berib turgan. Otaliq - amirlik markaziy boshqaruvida 
o’ziga xos vakolatga ega bo’lgan, mang’it hukmdorlarining tayanchi hisoblangan va 
ularning hurmatiga sazovor bo’lgan mansab egasi. Binobarin, otaliq amirga ota 
o’g’liga qilganidek xushmuomalalik bilan munosabatda bo’lishi lozim edi. Unga 
Buxoro shahri va Samarqanddan Qoraqo’lgacha bo’lgan hududlarda suv taqsimotini 
nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. O’z navbatida otaliq Shohrud kanali mirobligi 
vazifasini ham bajargan. Buxoro amirligida ahamiyati bo’yicha uchinchi pog’onada 
moliya idorasi – moliyaviy devonxona turgan. Ushbu davlat idorasini oliy moliyaviy 
amallardan biri sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat boshqaruv tizimida 
ikkinchi mansabdor shaxs hisoblangan. Devonbegi davlat xazinasi, zakot (xorijiy 
mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan 
umumiy davlat boshqaruvini amalga oshirgan
1
. 
Buxoro amirligida davlat xazinasi amir xazinasidan alohida bo’lmaganligi 
sababli amirning shaxsiy daromad va harajatlari alohida tartibda bo’linmagan edi. 
Amirning ikki xazinasi bo’lib, uni bo’lish quyidagi tamoyilga asosan amalga 
oshirilardi: ya’ni birinchi xazina asosiy xazina – sarf qilinmaydigan hamda daxlsiz 
sanalib, ikkinchisi xazina esa – xarajatlar manbai hisoblangan. Amir an’anaga ko’ra 
faqatgina otasi yoki bobosi tomonidan qoldirilgan daromadlarni sarf etib, o’zining 
foydasini saqlab qo’yardi. Amirliqda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy 
masalalar bilan shug’ullanuvchi vazirlik bo’lib, ushbu idora bevosita to’pchiboshi 
lashkar (harbiy zir) tomonidan boshqarilgan. To’pchiboshi lashkar davlatdagi barcha 
otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo’shinni boshqargan. 
Mang’itlar hukmronligi davrida ham Buxoroning davlat tizimida jiddiy 
o’zgarishlar amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor amir unvoni bilan mamlakatn 
boshqargan bo’lsada, Buxoro amirligi ham o’z tizimi, qonun-qoidalari, boshqaruv 
tartiblari va butun mohiyati bilan Movarounnahrdagi o’rta asr musulmon davlatlari, 
xususan, shayboniylar va ashtarxonitylar davlat tizimidan aytarli farq qilmaydi. 
Davlat mutloq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo’lgan amir 
tomonidan boshqarilar edi. Davlai hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va 
boshqa barcha masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh – arkda xal etilardi. Vaqti- 
vaqti bilan Davlat Kengashi chaqirilib turilardi. Odatda 5 tadan 20 tagacha eng 
yuqori amaldorlar a’zo bo’lgan bu kengashda davlat hayotiga talluqli o’ta muhim 
masalalar ko’rib chiqilgan. Mang’itlar davrida ham davlat boshqaruvi ikki bo’g’inli, 
ya’ni markaziy va mahalliy boshqaruvdan iborat bo’lib, ularning har biri muksulmon 
davlatlariga xos bo’lgan murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega edi. 
Mang’itlar sulolasi davrida bosh vazir vazifasini Qo’shbegi mansabini 
1
Ismoilov. M, Sharopov. A – Tarix atamalar lug’ati. Toshkent:. 2013. 36-b

---

17 
egallagan shaxs bajargan. Davlat boshqaruvida devonbegi, parvonachi, otaliq, 
dodxoh, xudaychi, mirzaboshi va boshqpa saroy a’yonlarining hamda shayxulislom, 
qozikalon kabi diniy rahbarlarning ahamiyati yuqori bo’lgan. Mahalliy boshqaruv 
viloyat beklari qo’lida edi. Ularning ham o’z boshqaruv tizimi bo’lgan. Mang’itlar 
sulolasi davrida o’tkazilgan ma’muriy islohotlar tufayli davlatning asosiy ma’muriy 
birligi bekliklar bo’lib qoldi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir Nasrullo davrida 
Buxoro tarkibida asosan 30 ta beklik bor edi. 
Amirliklarning markaziy boshqaruv tizimida muhim o`rinni egallagan 
ko`pgina mansab egalari harbiy sohada ham muayyan unvonlarga ega edilar. Buxoro 
amirligida harbiy kuchlarning boshqaruvini muayyan tizimi shakllangan edi. Bu 
tizimning eng yuqori pog`onasida oliy hukmdor amir turgan. U qo`shinning rasman 
oliy ko’mondoni hisoblangan sanalsa-da, ko`p hollarda amalda qo`shinga boshchilik 
qilish boshqa amaldorlar orqali amalga oshirilgan. Buxoro amirligida qo`shin 
parvonachi tomonidan boshqarilgan bo`lib, u bosh ko’mondon mavkeiga ega 
bo’lgan hollarni tasdiqlovchi holatlar ham tarixiy adabiyotlarda keltirilgan
1
. 
Xonliklarda harbiy unvonlar deyarli bir xil bo`lgan. Buxoro va Qo`qon xonligiga oid 
ma’lumotlar ya’ni XIX asr birinchi yarmida har ikki davlatda ham besh yuz askardan 
iborat bo`linmaga pansodboshi, yuz askarga – yuzboshi, ellik askarga – panjaboshi, 
o`nlikka – dahboshi rahbarlik qilgan. 
O`rta Osiyo xonliklarida harbiylarni taqdirlash borasida an’analariga ko`ra, 
janglarda alohida xizmat ko`rsatgan harbiylar, harbiy mansab va unvon egalari 
ma’lum miqdordagi pul, yer, mol-mulk va qimmatbaho buyumlar bilan 
taqdirlanganlar. Jumladan, harbiy harakatlar davrida o`zini ko`rsatgan harbiylar 
ularning mansabi va xizmatiga mos ravishda turli-tuman tortiqlar: zarbof, shoyi, ip 
matodan tikilgan to`nlar, sallalar, pichoq, kamar, qilichlar bilan mukofatlanganlar. 
Yuqori mansab egalariga oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan kamar, 
pichoq va qilichlar taqdim etilgan. 
Amirlikda harbiy harakatlarni rejalashtirish, harbiy kuchlarni jang maydonida 
to`g`ri taqsimlash ishi naqiblar zimmasiga yuklatilgan edi. O`ziga xos shtab 
boshlig`i sifatidagi bu shaxs XVIII asr oxirida Buxoroda bitilgan manba 
ma’lumotlariga ko`ra, harbiy yurishlar paytida qo`shinning tuzilishi, qurollanishi va 
joylashuvi, uning harakatlanishi va urush olib borishi borasida yetarli darajada 
Jumladan, XIX asrning 20-yillarida Buxoroda bo`lgan E.K. Meyendorfning iborasi 
bilan aytganda, amirlikda “polk komandiri” mavqeiga ega – to`qsoba, “bir necha 
polklar komandiri” – dodxoh, qo`shin qo`mondoni yoki marshali mavqeiga ega 
parvonachi kabilar mavjud edi. Xonlikdagi bunday harbiy unvonlar va mansablar 
egalari umumiy nom bilan “sarkarda” deb ham atalgan. 
Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning 
1
O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). D. Ziyoyeva m’sul muxarrirligi ostida. 
Toshkent:. “Sharq”. 2012. 127-b

---

18 
shikoyatldarini shu masalalar bilan shug`ullanuvchi maxsus amaldor qozi askar 
ko`rib chiqqan. Harbiy jinoyatlar bo`yicha fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida 
bo`lgan. Demak, amirlikdagi harbiylar va fuqarolik ishlari alohida – alohida 
mahkamalar tomonidan ko`rib chiqilgan.96 Qozi – askar – bu mansab egalari 
qo`shinda sudlov ishlari uchun mas’ul bo`lganlar. Harbiy sohada vujudga kelgan 
huquqiy masalalar yechimi shu shaxsning hukmi bilan belgilanar edi. Muftiy - 
askarlar esa harbiy sohada qozilar chiqargan hukmlarning to`g`riligini shariat 
asosida tekshirib chiqqanlar. 
Amir SHohmurod davrida qo`shin ikki qanotdan iborat bo`lgan. So`l qanotida 
mang`it, kenagas, keriot, durman, qo`ng`irot, xitoy, qipchoq, o`taji, turkman, arlot, 
qiyot, qirgiz, qalmoq, hofiz, o`rlon, tilod dastalari bo`lgan. CHap qanotida saroy, 
bahrin, jaloyir, qangli, yuz, ming, nayman, qarluq, berqut, qushchi, arron, orlon, 
qalmiq, fulodchi, qirq, olchin, major, chinboy, badyil, as, jibbirin, qilgiy, timoy, 
masid, tatar, barlon, iloji, tangut, va shogirdpesha guruhlari joylashgan
1
. 
1
Vohidov. Sh, Xoliqova. R – Markaziy osiyodag davlat boshqaruvi tarixidan. Toshkent:. 2006. 162-b

---

19