1.2. Plastida bilan bog‘liq irsiylanish. Plastida bilan bog‘liq irsiylanish 1909 yilda Korrens va Baur tomonidan XX asrning boshida aniqlangan. Ularning tadqiqotlarida nomozshomgul hamda itog‘iz o‘simligining chipor bargli va yashil bargli formalari chatishtirilganda tubandagicha natija olingan: birinchi tajribada urug‘chi sifatida yashil bargli, changchi sifatida chipor bargli o‘simlik olinganda G‘1 dagi barcha o‘simliklarning bargi yashil bo‘lgan. Retsiprok chatishtirishda esa ya’ni chipor bargli o‘simlik urug‘chi, yashil bargli o‘simlik changchi sifatida olinsa G‘1 da oq bargli, chipor bargli, yashil bargli o‘simliklar olingan.
CHipor bargli urug‘chi o‘simlik yashil bargli changchi o‘simlik chatishishidan olingan G‘1 duragaylarda oq, chipor va yashil bargli o‘simliklar rivojlanishi siri bunday o‘simliklarning hujayralaridagi plastidalarni o‘rganish tufayli aniqlandi. Ma’lum bo‘lishicha chipor bargli o‘simliklarda xloroplastlarning ikki tipi: normal xlorofil pigmentiga ega hamda o‘zgargan ya’ni xlorofil pigmentiga ega bo‘lmagan plastidalar uchrar ekan. Meyoz bo‘linish natijasida yadrodagi xromosomalar, genlar gametalarga teng taqsimlanadi. Lekin meyoz bo‘linishda sitoplazmadagi plastidalar, mitoxondriya notekis qiz hujayralarga – gametalarga taqsimlangani sababli G‘1 naslda oq, chipor, yashil bargli o‘simliklar hosil bo‘ladi. Nomozshomgulning oq bargli shoxlarida etilgan gul urug‘chi, yashil bargli o‘simliklar changchi qilib olingan tajriba variantida esa G‘1 dagi barcha duragaylar urug‘idan oq bargli maysalar hosil bo‘lgan va ularda fotosintez jarayoni bo‘lmaganligi sababli nobud bo‘lgan.
Plastidalar orqali irsiylanishni o‘rganishda asosiy ob’ekt bo‘lib bir hujayrali suv o‘ti xlamidomonada sanaladi. Uning hujayrasida bitta yadro (odatda gaploid), bitta xloroplast va 20 ta mitoxondriyaning borligi aniqlangan. Xlamidomonada aerob organizm bo‘lib, yorug‘likda SO2 dan foydalanadi va unda fotosintez jarayoni kuzatiladi. Qorong‘ulikda geterotrof oziqlanadi. Xlamidomonadani hayot sikli jinssiz va jinsiy fazalarning gallanishidan tashkil topgan. Jinssiz fazada xlamidomanada bir qancha mitoz bo‘linish orqali ko‘payadi. Jinsiy ko‘payishda esa ikkita qarama-qarshi, shartli ravishda olingan urg‘ochi mt_ va erkak mt+ o‘zaro qo‘shilib ikkita yadro va ikkita plastida, 40 ta mitoxondriyadan iborat bo‘lgan zigotani hosil etadi. Zigota hosil bo‘lgach u meyoz yo‘li bilan bo‘linib yadro genlari 1:1 nisbatda ajraladilar. Xlamidomonadalar orasida yadroning mutatsiyasi tufayli fotosintez qilolmaydigan, miksatrof va geterotrof yo‘l bilan o‘sish qobiliyatiga ega mutantlar uchraydi. Bunday mutantlar orasidan ayniqsa antibiotik (streptomitsin va eritromitsin)larga chidamlilik layoqati o‘rganilgan va bu mutatsiyalar ona organizm orqali irsiylanishi aniqlangan. Misol uchun streptomitsin antibiotigiga chidamli Sr va chidamsiz Ss xlamidomonada «irq»larini kopulyasiyasi natijasini olsak to‘g‘ri va retsiprok chatishtirishda streptomitsinga chidamlilik va chidamsizlik xlamidomonadada Ss yoki Sr qaysi jinsiy tipga (mt- yoki mt+) oid ekanligiga bog‘liqligining guvohi bo‘lamiz. Streptomitsinga chidamlilik faqat ona organizm (mt+) orqali berilishi ma’lum bo‘lgan.
Belgilarning ona organizm orqali kelgusi avlodga berilishiga asosiy sabab shuki ota hujayra (mt-) tomonidan zigotaga berilgan barcha plastida genlari o‘ladi va meyoz tufayli hosil bo‘lgan to‘rtta qiz hujayraga o‘tmaydi. Biroq ahyon-ahyonda (1% dan kamroq holatlarda) zigota ham ona ham ota genlariga ega bo‘ladi. Ularni yadro geterozigotasidan farqlantirish uchun sitoplazmatik geterozigota yoki qisqacha qilib sitogeta deb ataladi. Meyoz bo‘linishda sitogetalar xilma-xillik bermaydilar ya’ni plastida genlari xilma-xil xlamidomonadalarni keltirib chiqarmaydilar. Keyin ana shu xlamidomonadalar jinssiz ko‘payish mobaynida xilma-xillik ro‘y beradi va yo Sr, yo Ss hujayra klonlari rivojlanadi.
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha xlamidomonadani barcha plastida genlari bir birikish guruxini tashkil etadi. Diploid hujayralarda esa tabiiy ravishda bunday birikish guruhi ikkita bo‘ladi. Kopulyasiyada qatnashgan ikkita xlamidomonada genlarining ajralishi mitotik krossingoverda ya’ni sentromeri bilan qo‘shilgan xromatidalarning qo‘shilib «xromatidalar» tetradasini hosil qilish mobaynida amalga oshadi.
