Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi

№  Uddalay olasizmi 

Uddalayman 

Uddalash mumkin, 

biroq 

doimo 

shunday 

qilolmayman 

Uddasidan 

chiqolmaym

an 

1 

Qilayotgan 

ishingizni 

qoldirib 

bola 

bilan 

shug‘ullanasizmi 

A 

B 

V 

2 

Bola  bilan  biror  jiddiy 

sohada 

maslahatlasha 

olasizmi 

A 

B 

V 

3 

Bolangizga 

nisbatan 

nohaqlik  qildingiz  uni 

oqlay olasizmi 

A 

B 

V 

4 

Yanglishsangiz 

boladan 

uzr so‘raysizmi 

A 

B 

V 

5 

Bola 

qilmishidan 

jaxlingiz 

chiqsa 

o‘zingizni tuta olasizmi 

A 

B 

V 

6 

O‘zingizni  bola  o‘rniga 

qo‘yib ko‘ring 

A 

B 

V 

7 

O‘zingizni 

bir 

lahza 

mard,  ajoyib  sehirgar  deb 

his eting 

A 

B 

V 

8 

Bolalik  davringizda  sizni 

noqulay  ahvolga  solgan 

va  endi  bolaga  o‘rnak 

bo‘ladigan 

voqeani 

so‘zlab berasizmi 

A 

B 

V 

9 

Bolaning 

dilini 

og‘ritadigan 

so‘zlarni 

ishlatishdan 

o‘zingizni 

tiya olasizmi 

A 

B 

V 

10  Yaxshi 

xulqi 

uchun 

bolaning  biror  istagini 

bajarishga so‘z berasizmi 

A 

B 

V 

11  Bolangizga  u  hohlagan 

ishni  qiladigan,  o‘zini 

A 

B 

V 

---

64 

 

hohlagancha 

tutadigan 

biror  kun  ajratib  bera 

olasizmi 

12  Farzandingiz  biror  bolani 

urdi,  asossiz  hafa  qildi. 

Siz indamaysiz 

A 

B 

V 

13  Bolaning  ko‘z  yoshiga, 

agar  bu  darrov  o‘tib 

ketadigan 

injiqlik 

deb 

ishonsangiz 

taqat 

qila 

olasizmi 

A 

B 

V 

Ota-onalarda o‘tkazilgan so‘rov natijalari 

         savollar 

javoblar 

1 

2 

3 

jami 

ishtirokch

ilar soni  

A 

7 

2 

1 

10 

70% 

20% 

10% 

B 

4 

6 

0 

10 

40% 

60% 

0% 

V 

2 

3 

5 

10 

20% 

30% 

50% 

 

 Olingan natijaga binoan: eng yuqori ball 70 % tekshiruvchilarda aniqlandi. 

Ularning  qo‘lga kiritgan natijalariga asosan,  mazkur  tadqiqotda  ishtirok qilgan va 

yuqori  ballni  qo‘lga  kiritgan  ota-onalar  o‘z  bolalarini  bilishga  intilishlari  juda 

kuchli  ekan.  Bolaga  nisbatan  hurmat  saqlash,  tarbiyada  ibratli  tadbirlarni  qo‘llay 

olish  xususiyatlariga  e’tiborlari  yuqori..  Shuningdek  bolaga  nisbatan  oqilona 

munosabatda  bo‘la  olish  ularga  xosligi  aniqlandi  Olingan  natijalarga  asosan 

tajribalarda  qatnashgan  ota-onalar  ichida  past  ball  olganlari  yo‘q.  Tajribada 

ishtirokchilarimizni  qolgan  foizi  ya’ni  30  %  tekshiruvchilarda  ham  o‘rta  ball 

olindi.  Ularning  natijalariga  asosan,  bu  ota-onalar  ham  bola  tarbiyasiga 

g‘amho‘rlik qilishlari ular uchun muhim masalaligi aniqlandi. Shuning bilan birga 

---

65 

 

buota-onalarda  tarbiyachilik  iste’dodi  borligining  guvohi  bo‘ldik.  Lekin. 

Shuningdek, mazkur tajribalarnatijalariga asosan, bu ota-onalar bolalariga nisbatan 

ayrim  hollarda  o‘z  munosabatlarini  jiddiyroq,  o‘ylab  ko‘rish  kerakligini 

o‘qtirilgan.  Chunki  mazkur  ball  olgan  ota-onalar  30  %  ni  tashkil  qildi.  O‘z 

tarbiyasida  bu  ota-onalarda  turg‘un  bo‘la  olmaslik  xususiyati  xosdir,  ular  goho 

bolalarga  yumshoqlik  munosabatda  bo‘ladilar,  goho  xaddan  ziyod  talabchanlikni 

qo‘llaydilar. 

Tadqiqotimizda  ishtirok  qilgan  ota-onalar  o‘z  farzandlari  tarbiyasida  jiddiy 

munosabatda bo‘ladilar. 

Oiladagi  odamlar  bir-birlarini  qanchalik  chuqur  tushunsalar,  bir-birlarining 

yaxshi va  yomon  tomonlarini  anglagan  holda  muomula  munosabatda  bo‘lib,  inoq 

turmush kurslar,bunday oiladan ajoyib shaxslar yetishib chiqadi: bu o‘z navbatida 

jamiyat  rivojiga,  insoniyat  istiqboliga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Oiladagi  sharoit, 

oziq-ovqat  va  jixozlar  ta’minoti,  o‘zaro  munosabatlar  er-xotin,  bobo-buvi, 

qaynona-qaynota,aka-uka, opa-singil, tog‘a-amaki hamda boshqa qarindoshlarning 

bir-biriga  muomalasi  oila  a’zolarining  birgalikda  ishlash,  dam  olishi,  adabiyot, 

san’at,  ilm-fan,  sport  bilan  shug‘ullanishi,  daromad.  Ruxiy-ma’naviy  holatlar, 

qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari va x.k. oila muhitni tashkil etadi. 

Bolalarni  yoshlik  davridan  kishilar  bilan  munosabatga  kirishga  o‘rgatish, 

o‘zini  har  qanday  nohushlik,  xursandchilik  xolatlarida  ham  o‘zini  tuta  olishga 

o‘rgatish  kerak.  Kattalar  bilan  munosabatda  bo‘lish,  kichiklarga  izzatda  bo‘lish, 

muomila  munosabatlarga  o‘rgatishni  oila  a’zolari  ota-onalaridan  o‘rganadi.  Ota-

ona  nima  ish  qilsa,  qanday  munosabatda  bo‘lsa  bola  ham  xuddi  shun 

munosabatlarni  o‘rganadi.  Boshqalar  bilan  to‘g‘ri  munosabatda  bo‘lish  kishining 

o‘zi  uchun  ham,  atrofdagilar  uchun  ham  ahamiyatlidir.  O‘spirinlik,  o‘smirlik, 

yoshlik  davridagi  muomila  munosabatning  o‘ziga  xosligi  oilada-maktabda  va 

jomoat  joylarida kishi o‘zini qanday tutishi kerakligini, boshqalarga hurmat bilan 

qarash,  so‘zlash  madaniyati  oilidan  boshlanishini  oilaviy  munosabatlar  tizimida 

keng yoritish kerak.  

---

66 

 

 Tajriba  davomida  o‘quvchilardagi  tarbiyalangankik    xususiyatlarni  anqlash 

maqsadida ularga  muomila  madaniyati, inoqlik, iffat,  andisha kabi tushunchalarni  

qay darajada angkashi va tushunishini o’rnildi.. Tajriba 22 nafar o’quvchilar bilan  

suhbat, muunozara, vaziyatlarni tahlil qilish usullari orqali ko‘rib chiqildi.    

 

№ 

Синфлар 

Жинслар 

Soni  

  

Баллар даражаси 

«паст» 

«ўрта» 

«юқори» 

1 

9-синф 

 

Йигитлар 

қизлар 

12/10 

0-8 

0-9 

9-15 

10-16 

16-21 

17-22 

O‘quvchilardan  shaxs,  jamiyat,  oila  xarakterining  xolerik    sangvinik, 

melanxolik, flegmatik tempramentlari haqida to‘liq ma’lumotlar beriladi. Ular shu 

tempramentdagi  kishilarga  qarab,  mos  munosabatda  bo‘lishlari  kerak.  Oilaviy 

hayot jarayonida shu xususiyatlarga e’tibor bilan qaraganda xar bir inson baxtiyor 

hayot kechira olishi mumkin. Chunki xar bir so‘zlarga yarasha munosib javob bera 

olish,  so‘zlashish  madaniyatini  egallash,  insonlarni  to‘g‘ri  tushuna  olish,  unga 

yarasha  munosabatda  bo‘lish  muomilasini  o‘rgangan  xar  bir  o‘smir  hayot  yo‘lida 

tayyorgarligini puxtaligidan baxtli yashaydi, sevimli bo‘lib qoladi. 

Jamiyatda  turli  yoshlar,  xar  hil  kasb-xunar  egallaydi-yu,  turli  millatga 

mansub  shaxslar  yashashadi.  Ijtimoiy  hayotdagi  shaxslararo  munosabatlar 

psixologiyasi,  xar  hil  kishilarning  bir-biri  bilan  aloqasidan  ijtimoiy  mehnatda 

siyosiy-iqtisodiy 

munosabatlar 

muomilalar, 

muammolarni 

xal 

etishda 

qatnashuvidan,  moddiy  ma’naviy  boyliklar  yaratish  uyda,  ko‘cha-  kuyda,  dam 

olish maskanlarida, ish joyi va ta’lim-tarbiya  maskanlarida o‘zini tutishdan, ruxiy 

xolatlari 

hamda 

muomila 

madaniyatlaridan 

kelib 

chiqadi. 

Shaxslararo 

munosabatlar  psixologiyasi  vujudga  kelishida,  shubxasio‘  xar  bir  millatning 

xususiyatlari  tabiiy  ravishda  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Masalan,  o‘zbek  yigit-

qizlariga  xos  bo‘lgan  kattalarga  hurmat  bilan  kurash,  ularga  betgachoparlik 

qilmasdan  izzatini  joyiga  qo‘yish.  Xushro‘ylik,  mehmondo‘stlik,  xayo-ibo,  o0ir- 

vazminlik  kabi  xalq  xarkteridan  kelib  chiqadigan  fazilatlar  singari  kabi,  bu 

---

67 

 

munosabatlar  muhitida  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Ijtimoiy  hayotdagi  shaxslararo 

munosabatlarni  kishilar  ishlab  yoki  o‘qib  turgan  kollektiv  tartib-qoidalari 

talablaridan  kelib  chiqadigan,  shaxslarning  ichki  sirlari,  do‘stona  aloqalari  bilan 

bog‘liq  munosabatlarga  hamda  oiladagi  munosabatlarga  bo‘lish  mumkin. 

Ma’lumki,  oiladagi  munosabatlar  shaxs  tarbiyasida  xal  qiluvchi  ta’sir  ko‘rsatadi. 

Ana  shu  ta’sir  shaxsning  do‘stlariga,  o‘qiydigan.  Ishlaydigan  joidagi,  atrofidagi 

boshqa shaxslar bilan muloqotidi munosabatida albatta o‘z aksini topadi.  

---

68 

 

Xulosa. 

Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  shaxs  tarbiyasida  ota-ona  bilimlarini  doimiy 

oshirib  borishlari  lozim.  Yagona  haqiqat  shuki,  uyda  ota-ona,  maktabda  ustoz  va 

murabbiylar ma’naviy boy, dunyoqarashi keng bo‘lishlari zarur. Shundagina o‘sib 

kelayotgan  avlodlarga  to‘g‘ri  yo‘l  ko‘rsata  olish  mumkin.  Eng  muhimi  ularning 

psixologik  rivojlanishi,  ruhiyatidagi  o‘zgarishlar  to‘g‘risida  umumiy  ma’lumotga 

ega  bo‘lish  mumkin  bo‘ladi.  Bu  esa  o‘z  o‘rnida  munosabatlarni  to‘g‘ri 

rivojlanishiga,  ularni  hayotini  oldindan  ko‘ra  bilishga,  kelajagini  porloq  qilib 

voyaga yetkazishga katta yordam beradi. 

       Oilaviy  hayot,  mehnat,  kattalar  va  kichiklar  o‘rtasidagi  o‘zaro 

munosabatlar,  axloqiy-ma’naviy  qiyofalari,  ota-onalarning  siyosiy  va  ma’naviy 

saviyalari,  ularning  iqtisodiy  ta’minlanganligi,  turli  ko‘rinishdagi  faoliyatlari, 

vaqtni  to‘g‘ri  rejalashtirish,  yashash  sharoitlari  va  boshqalar  oilada  farzand 

tarbiyasini    samaradorligini  ta’minlovchi  omil  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Biz 

mavzu yuzasidan quyidagi ilmiy-nazariy, tahliliy natijalarni qo‘lga kiritdik: 



  Farzandlar tarbiyasini barqarorligini ta’minlashda ota-ona ibrati katta ahamiyatga 

ega boladi; 



  Oiladagi    axloqiy  tarbiya  bilan  ta’lim  muassalari  tarbiyasi  mushtarakligini 

ta’minlash farzandlarning tarbiyalanganlik darajalarini oshiradi ; 



 Farzandlar  tarbiyasida  oilaviy  an’analarni,  milliy  urf  odatlar  mohiyatini  ular 

ongiga  singdirib  borish  tarbiyaning  milliy  xarakterini  oshirish  imkoniyatini 

beradi.  



 oilaviy  hayotda  urf  –  odat,  an’ana,  milliy  ong  va  milliy  til  kabi  ijtimoiy 

tushunchalar  va  O‘rta  Osiyo  mutafakkirlarining  axloq,  odob  va  oilaviy  hayot 

xususidagi didaktik qarashlaridan foydalanish yaxshi samara beradi; 



 

oilaviy  tarbiyaning  o‘ziga  xos  qoidalaridan  xabardor  bo‘lish  va  kamchiliklarini 

psixologik – pedagogik bilimlarga tayanib bartaraf etish darkor; 



 

oilada  shaxslararo  munosabatlarning  ko‘rinishini  va  rollar  taqsimoti  bola 

faoliyatini tashkil qilishda muhim ahamiyatga ega; 

---

69 

 



 

oilada  ma’naviy,  axloqiy  va  madaniy  malakalarni  shakllantirish  bolaning  har 

tomonlama  ma’nan  pok,  iymonli,  vatani  va  xalqiga  sodiq  farzand  bo‘lib 

yetishishida yetakchi rol o‘ynaydi.   

 

Sog‘lom  bola  oilada  shakllanadi  va  kamol  topadi.  Bu  o‘rinda  ota-onaning 

psixologik-pedagogik    bilimi,  dunyoqarashi  hamda  madaniyati  yetakchi  omil 

hisoblanadi. Bolaga bo‘lgan munosabat, ya’ni uni eshitish, ehtiyojlarini o‘rganish, 

mumkin va mumkin emaslarni psixologik talablar darajasida bo‘lishi talab etiladi. 

Ko‘rib  o‘tdikki  oilada  bola  tarbiyasi  masalasi  qadim-qadimlardan  bo‘yon 

barcha  axli  donishlarning  fikrlari  qaratilgan  eng  asosiy  masalalardan 

hisoblangan.  Hattoki,  urf-odatlarimiz,  an’analrimiz  ham  bolalarni  har 

tomonlama  shakllantirishga  qaratilgan.  Allomalarimizning  qarashlari, 

an’analarimiz  asrlar  o‘z  hikmatli  tomonlarini  yo‘qotmay,  tobora  sayqal 

topib  hozirgacha  keldi.  Ular  o‘z  navbatida  oilada  bola  tarbiyasida  ijtimoiy 

pedagogik  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Oilada  bola  tarbiyasidagi  ijtimoiy 

pedagogik  asoslar  esa  jamiyatda  yuz  berayotgan  ijtimoiy,  iqtisodiy 

jarayonlar  bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Bu  jarayonlar  tub  o‘zgarishlar  davrini 

boshidan kechirayotgan jumhuriyatimizda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Hozirgi 

kunda  jamiyatdagi  ijtimoiy  munosabatlarning  o‘zgarishi  natijasida  barcha 

sohalar  kabi  oilada  shaxslar  aro  munosabatlar,  shu  ju mladan  ota-ona  va 

farzandlar  orasidagi  munosabatlar  ham  davr  talabiga  mos  holda 

shakllanmoqda. Bunday munosabatlarning shakllanish negizida esa o‘tmish, 

madaniy  merosimizni,  milliy  qadriyatlarimizni,  urf-odatlarimizni  tiklash  va 

ularni  amaliy  faoliyatda  qo‘llash  hamda  xususiy  mulkka,  ishbilarmonlikka, 

tadbirkorlikka  keng  e’tibor  berish  ularni  kishilarimiz  hayotiga  tadbiq  etish 

kabi omillar yotadi. Oilada farzand tarbiyasini to‘laqonli, davr talabiga mos 

holda amalga oshirish uchun bolalarga o‘tmish madaniy  merosimizni, milliy 

qadriyatlarimizni  o‘rgatish  bilan  bir  qatorda  yosh  avlod  ongiga 

umuminsoniy  qadriyatlarni  bilish,  jahon  xalqlari  tillarini,  madaniyatini 

mukammal o‘zlashtirish, eng asosiysi yoshlarni ilm-fan, texnikaning so‘nggi 

yutuqlarini egallashga undash hayotiy zaruratdir. 

---

70 

 



 

Bugungi  kunda  davlatimiz  amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  o‘zgarishlar 

yagona  maqsadga  aholining  moddiy  sharoitini  yaxshilash,  turmush 

farovonligini  oshirishga  qaratilgan.  Yana  bundan  tashqari  kelajagimiz 

hisoblanmish bolalar va ularning tarbiyasiga keng e’tibor berilgan bo‘lib, 

uni  «Sog‘lom  avlod  ordeni»ning  «Umid»  va  shu  kabi  turli  xil 

jamg‘armalarning ta’sis etilishida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. 

Ota-onaning  o‘z  farzandi  tarbiyasiga  e’tibor  bermasligi,  uni  o‘z  holiga 

tashlab qo‘yishi, bu sohadagi vazifalarga bir tamonlama qarash ota-onaning 

burchini jamiyat oldidagi ma’suliyatini his qilmaslikdir. Har bir ota -ona o‘z 

farzandi  tarbiyasi  bilan  asosli  ravishda  shug‘ullanishi,  buning  uchun  esa 

ta’lim-tarbiya  ishining  o‘ziga  xos  tomonlarini,  qonuniyatlarini,  bolaning 

pedagogik-psixologik  va  yosh  xususiyatlarini,  jismoniy  va  fiziologik 

rivojlanish  qonuniyatlarini  bilishlari,  yosh  avlodni  tarbiyalash  sohasidagi 

muvoffaqiyatlariga erishishning asosiy omilidir.            

---

71