Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi

1.3.  Sharq mutafakkirlarining oilaviy tarbiya haqidagi qarashlari 

Buyuk    mutafakkirlarning    fikricha,    tarbiyachi  bolalar    bilan    muomalada  

bosiq    bo‘lishi,    o‘quvchilar    ta’limni    qanday    o‘zlashtirayotganini    kuzatib  

borishi, o‘qitishi  va  tarbiya  jarayonida  har  xil  usullarni qo‘llashi,  o‘quvchining  

xotirasi  va  boshqa  aqliy qobiliyatini  bilishi,  bolalarni  tarbiyalashda tegishli jazo 

choralariniqo‘llashi,  ularni  fanga  qiziqtirishi,    aniq    adabiy    tilda    tushuntirishi  

bolalarda    hissiyot    uyg‘otadig  an    bo‘lishi    zarur.  Ta’lim-tarbiya    haqidagi    bu  

fikrlar  yosh  avlodni komil  inson  qilib  voyaga  yetkazishda  xizmat  qiladi. Abu  

Ali  ibn  Sinoning  fikricha,  insonning  aqlan barkamol,  jismonan  yetuk,  axloqiy  

–  ma’naviy  boy  bo‘lishida  tarbiyaning  barcha  turlarini  uyg‘unlashgan holda  

olib  borilishi  katta  ahamiyatga  ega  ekanligini ta’kidlaydi. Tarbiyaning  asosiy  

vazifasi–shaxsning    aqliy,  axloqiy    erkin    fikrlovchi    va    jismoniy    rivojlanish, 

uning    qobiliyatlarini    har    tomonlama    ochish    uchun  imkoniyat    yaratishdir.  

Buning  uchun: 

-  yoshlarni  erkin  fikrlashga  tayyorlash; 

-  hayot  mazmunini  tushunib  olishga  ko‘maklashish; 

-  o‘zini  o‘zi  idora  va  nazorat  qila  bilishni 

shakllantirish; 

-  o‘zining  shaxsiy  turmushga  maqsadli  yondashuvi; 

-  ularda  reja  va  amal  birligi  hissini  uyg‘otish; 

-  o‘quvchilarni  milliy,  umuminsoniy  qadriyatlar 

va  vatanimizning  boy  ma’naviy  merosi  bilan 

tanishtirish; 

-  madaniy  hamda  dunyoviy  bilimlarni  egallashga 

bo‘lgan talablarni shakllantirish  - malaka hosil 

qildirish,  tobora  o‘stirib-boyitib  borish  va  estetik 

tushunchalarni  shakllantirish; 

-  har  bir  o‘smirning  bilimdonligini  va  ijodiy imkoniyatlarini  aniqlab,  ularni  

rivojlantirish kerak. 

---

30 

 

Yoshlar    faoliyatining    turli   sohalarida    joriy  qilib   ko‘rish lozim.   Bolalar 

ijodini,  iqtidorini yuzaga  chiqarish  va  yanada  qo‘llab-quvvatlash  uchun doimo  

shart-sharoitlar    yaratib    berishimiz    zarur.  Farzandlarimizda    inso  np  arvarlik   

odobi me’yorlarini   shakllantirish,  bir- birini tushunadigan,  o‘zaro  mehribonlik,  

irqiy    va    milliy  kamsitishlarga    toqatsizlik    va    muomala    odobini  o‘rgatib,  

ularning  ongiga  singdirib  boriladi. Tarbiyaning  avvalo  turgan  o‘rni  uyda,  oila 

ichida,  keyingisi  maktablardadir.  Shunday  bo‘lsa ham,  lekin  tarbiya  eng  ko‘p  

oilaviy    muhitga    va    ota-onaga    tegishlidir.    Tarbiyaning    yaxshi    bo‘lishi 

tarbiyachilarning    nechog‘lik    yetuk    bo‘lishi    ularning  yetarli    darajada    tarbiya  

ko‘rganligiga    bog‘liqdir.  Yoshlar,    jumladan    talaba–  o‘quvchilar,      voyaga 

yetmaganlar    ta’lim    –    tarbiyasi    bilan    shug‘ullanuvchi  muassasalar,    idoralar,  

komissiyalar,    mahalliy  tashkilotlar    tarbiyaviy    ishlarni    amalga    oshirishda 

izchillik      va    nazoratni    to‘la    ta’minlaganligi  natijasida    huquqbuzarlik  ,   

aqidaparastlik illatlarining  oldi  olinayapti

 

Yoshlarni  insoniy  fazilatlar  ruhida  tarbiyalashda  muqaddas  kitob  Qur’oni 

Karim,  Hadisi  sharifdan  foydalanash  juda  muhim.  Mahmud  Qoshg‘ariyning 

«Devoni  lugatit  turk»,Yusuf  Xos  Xojibning  «Qutadg‘u  bilik»,  Ahmad 

Yugnakiyning  «Hibatul  haqoyiq»,  Kaykovusning  «Qobusnoma»,  Ahmad 

Yassaviyning  «Hikmatlari»,  Alisher  Navoiyning  shoh  asarlari,  hikmatlari  muhim 

tarbiyaviy  ahamiyatga  ega.  Manaviy  qadriyatlar  va  g‘oyalar  har  hil  millat 

talabalarini  birlashtiradi,  o‘quv  va  mehnat  faoliyatlarini  uyushtirishda  yordam 

beradi.    Xalqimizning ko‘p asrlik qadriyatlarini, ulkan va boy madaniy merosini 

chuqur bilmasdan,  milliy  o‘zlikni  anglash,  milliy  g‘urur  tuyg‘usini qaror toptirish 

mumkin  emas.      O‘zbek  xalqi  ko‘p  asrlik  tarixiy  taraqqiyotida  katta  madaniyatni 

yaratdi.  U  yaratgan  boyliklar  yoshlar  tarbiyasida  muhim  vosita  bo‘lib  hizmat 

qiladi.  Ismoil  Al-Buxoriy,  al-Xorazmiy,  Beruniy,  Forobiy,  Abu  Ali  Ibn  Sino 

Fariddin  Attor,  Marg‘iloniy  Alisher  Navoiy,  Nizomiy  Ganjaviy  va  boshqa  buyuk 

mutufakkirlarning  asarlari  orqali  o‘quvchilar  go‘zal  axloq,,  baxt,  insof,  poklik, 

iffat,  sabr-matonat,  mehr-shafqat,  ota-onani  hurmat  qilish  qoidalari  haqida  keng 

tasavvurga  ega  bo‘ladilar.    Insoniylik  o‘z  tarkibiga  insonning  eng  yaxshi  axloqiy 

---

31 

 

xususiyatlarini,  ya’ni  odamlar  o‘rtasida  o‘zaro  yaxshi  munosabatda  bo‘lish, 

do‘stlik, ota-onaga sadoqatlik, mehnatsevarlik, diyonatlilik kabi fazilatlarni qamrab 

oladi.  Ota-bobolarimiz  bolalarda  yoshlikdan  ana  shunday  go‘zal  fazilatlarni  qaror 

toptirishga katta ahamiyat berganlar. 

O‘zbek  oilasida  bola  tarbiyasi  haqida  gapirganda,  keyingi  avlodlarga 

boy  meros  qoldirgan  O‘rta  Osiyoning  buyuk  mutafakkirlarini  eslash 

muhimdir.  Ular  hozirgi  kunlarimizda  ham  o‘z  ahmiyatini  yo‘qotmagan 

tarbiya,  shaxsni  kamol  toptirish,  oilada  bolani  tarbiyalashning  yo‘llari 

haqida  qimmatli  fikrlarni  bayon  etganlar.  Bir  yigit  Ibn  Sinodan  «Bola 

tarbiyasini  qaysi»  yoshdan  boshlash  kerak?  –  deb  so‘rabdi.  Ibn  Sino: 

«O‘g‘lingiz  necha  yoshda»  deb  savol  beribdi  va  uning  bir  yarim  oylik 

bo‘ldi,  degan  javobini  eshitgach  «Siz  bir  yarim  oy  kechikibsiz?»  -  debdi. 

Bugungi  kunda  bolani  haqiqatan  tug‘ilgan  kunidan  boshlab  tarbiyalash 

kerakligiga  hech  kim  shubha  qilmaydi,  bu  bizning  psixologlarimiz  va 

pedagoglarimiz tomonidan isbotlangan. 

Abu Ali Ibn Sino oilaviy tarbiyaning umumiy asoslarini bayon etishga 

harakat  qilgan.  «Aga  oila  tarbiya  usullaridan  to‘g‘ri  foydalansa,  -  deb 

yozgan edi olim,  -  o‘z hayotida baxtga erishadi». Buning uchun tarbiyaning 

to‘g‘ri  metodlari  bayon  etilgan  «Tadbiri  manzil»  kitobida  aks  etg an.  Ibn 

Sino  oilada  bolani  tarbiyalash,  ahvolidan  qat’i  nazar,  ota-onaning  asosiy 

burchi deb hisoblangan, o‘z qusurlarini bartaraf qilgan kishigina boshqalarni 

tarbiyalashi mumkinligini ta’kiflagan. Ibn Sino bolani tarbiyalash omillarini 

tahlil  qilib,  ulardan  eng  to‘g‘risi  –  bolalar  bilan  birga  bo‘lish  va  ijobiy 

misollardan  foydalanib,  alohida0alohida  suhbatlashish,  uning  izzat  nafsiga 

tegmaslik, deb o‘qtirgan.  Ibn Sino tarbiyada otaning rolini ifodalashga kata 

ahamiyat  bergan.  «Ro‘zg‘orshunoslik»  kitobida  «Otaning  bolalarga 

munosabati»  degan  bob  bor.  Unda  olim  jumladan:  «Onalar  o‘z  tabiatlariga 

ko‘ra  yumshoq  ko‘ngildirlar  va  o‘zlarining  erkalashlari  bilan  bolaning 

xarakterini  buzadilar»,  -  deydi.  Ibn  Sinoning  fikricha,  oilada  asosiy 

tarbiyachi ota bo‘lishi, u maqsadga erishmoq uchun bolani ba’zan jazolashi, 

---

32 

 

ba’zan  rag‘batlantirish,  vaqti-vaqti  bilan  maqtashi,  ba’zan  tanbeh  berish, 

vaqtida qo‘rqitib qo‘yish, hatto jismoniy jazolashi lozim.     

Oilada  bola  tarbiyasi  to‘g‘risida  Alisher  Navoiyning  ajoyib  fikrlari 

bor. Navoiyning fikriga ko‘ra, eng muhimi bolalarni sevish, «Bolaga, degan 

edi ulug‘ shoir, - kichikligidan boshlab yoshini hisobga olgan holda axloqiy 

tarbiya  bermoq  zarur»

3

.  taniqli  shoir  va  pedagog  Abdulla  Avloniy  oilada 

bolalar  tarbiyasi  to‘g‘risida  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  ajoyib  fikrlarni 

bayon  qilgan.  O‘zining  «Yashnagan  o‘lka  va  ahloq»  degan  kitobida 

yozganidek,  bolaning  sog‘lig‘i  va  baxti  avvalo  uning  yaxshi 

tarbiyalanishiga,  badanining  tozaligiga,  e’tiqod  hosil  qilishiga,  yaxshi 

xulqqa 

ega 

bo‘lishiga, 

uni 

g‘ayriaxloqiy 

xatti-harakatlardan 

ogohlantirilishiga  bog‘liq.  Bolani  tarbiyalashni  tug‘ilgan  kunidanoq 

boshlash  zarurligi  quyoshday  ravshan  va  aniq,  uning  organizmini 

mustahkamlash,  aqliy  qobiliyatini  donishmandlik  nuri  bilan  yoritish,  uni 

axloqiy kamol toptirish, xotirasini mashqlantirish kerak.  

Bola tarbiyasi bilan birinchi navbatda ota-onalar shug‘ullanishi lozim. 

«Bolalarni tarbiyalash  – onaning burchi va otaning muqaddas majburiyati». 

Mashhur pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy oila tarbiya si masalasini, ota-

onalar bilan bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat masalasini yangicha tahlil 

qildi.  U  birinchi  navbatda  tan  jazosini  qo‘llashga  qarshi  chiqdi,  uning 

fikricha,  tan  jazosi  bola  ruhini  razil  yoki  yovuz  va  qaysar  qilib  qo‘yadi. 

Hamza  oila  tarbiyasida  bolalar  bilan  ko‘proq  bog‘langan  onalarning  rolini 

yoritishga  kata  ahamiyat  beradi.  Ona  o‘z  bolasiga  mehr-muhabbat  va 

mohirlik  Bilan  ta’sir  ko‘rsatib  borishi  zururligini  o‘qtiradi.  Bolalar  va 

yoshlarga  ishontirish  vositasi  bilan  burch  tuyg‘usini  singdirish  lozim,  deb 

hisoblaydi. 

Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  ota-onalarning  bolani  tarbiyalashdagi 

rolini yuqori baholab, «avvalo ularning xulqi namunali, qusursiz bo‘lmog‘i, 

ular  yuksak  axloqiy  sifatlarga  ega bo‘lishlari  zarur»,  -  degan.U  farzandlarni 

                                                           

3

  

---

33 

 

tarbiyalash bilan shug‘ullanmaydigan hamda o‘zlarining nomunosib xulqlari 

bilan  ularning  axloqiy  rivojlanishlariga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadigan  ota -

onalarni  keskin  tanqid  qilgan  edi.  U  o‘z  farzandlarini  tarbiyalamay,  ularni 

faqat  moddiy  ta’sinlanishi  to‘g‘risida  g‘amxo‘rlik  qiladigan  ota-onalarga 

qattiq  tanbeh  berar  edi.  Hamza  «O‘z  bolalarni  yomon  tarbiyalagan  onaning 

jazosi»  hikoyasida  bolalarni  yomon  tarbiyalashning  fojiaviy  oqibatini 

tasvirlaydi.  Unda  o‘g‘lining  o‘g‘rilik  qilishdan  ko‘z-yumgan,  aksincha,  uni 

bu  ishga  rag‘batlantirgan,  o‘g‘li  qo‘lga  tushib,  osishga  hukm  qilingan 

onaning  ayanchli  ahvoli  bayon  qilingan.  Hamza  o‘z  hikoyasini  «Agar 

farzand yomon bo‘lsa, bunga ota-onalar sababchi», - degan so‘zlarni aytgan. 

Hamzaning  ta’kidlashicha,  axloqiy  poydevori  oilada  qo‘yiladi  va ota-

onalar  buning  uchun  javobgardir.  «Agar,  -  deydi  Hamza,  -  ota-onalar  o‘z 

farzandlarini  ilk  yoshidan  boshlab  yaxshi  tarbiya  qilganlarida  edi  – 

zabonlarimizni  yolg‘ondan,  qo‘llarimizni  jinoyatdan  tiygan,  quloqlarimizni 

tuhmat  va  g‘iybatdan  asragan,  ular  bizni  har  qanday  yomonlik  va 

baxtsizlikdan saqlagan bo‘lur edilar». 

Istiqlol  va  ozodlik  uchun  kurashgan  jadid  ziyolilaridan  biri,  shoir 

alloma  Abdurauf  Fitrat  ham  jamiyat  rivoji  va  millat  taqdirini  oila  taqdiri 

bilan,  ularning  mustahkam  va  farovon  bo‘lishi  bilan  bog‘liqligini  o‘z 

asarlarida  qayta-qayta  ta’kidlaydi.  «Har  bir  millatning  saodati  va  izzati, 

albatta,  shu  xalqning  ichki  intizomi  va  totuvligiga  bog‘liq.  Tinchlik  va 

totuvlik  esa,  shu  millat  oilalarining  intizosiga  tayanadi.  Qaerd a  oila 

munosabatlari  kuchli  intizomga  tayansa  mamlakat  va  millat  ham  muncha 

kuchli  va  muazzam  bo‘ladi»,  -  deb  yozadi  Fitrat.  Abdurauf  Fitrat  Sharq  va 

G‘arb  olimlarining  asarlarini  o‘rganib,  1914  yilda  «Oila  yoki  oila 

boshqarish  tartibi»  nomli  oila  masalasidagi  mukammal  yo‘riqnomani 

yaratadiki, u hozirgi kunimiz uchun ham o‘ta dolzarb va ahmiyatlidir.  

Fitrat  turmush  qurish  yoshi,  homiladorlik  va  xomilador  ayollarga 

munosabat haqida tibbiyot nuqtai-nazardan kelib chiqib fikr yuritadi. U bola 

tarbiyasini  ona  qornidaligidayoq  boshlashni  maslahat  beradi:  Ona  qornida 

---

34 

 

bola  paydo  bo‘lganidan  so‘ng  uning  hayot-mamoti  ota-onaga  bog‘liq. 

Shuning  uchun  ham  ular  bolaning  nobud  bo‘lishiga  olib  keladigan  ishlarni 

qilmasliklari  shart.  Masalan,  homiladorlikning  ikkinchi  oyid an  to‘rtinchi 

oyigacha  ko‘p  onalar  bola  tushiradilar.  Buning  sabablari  qo‘rquv, 

kamquvvatlik, og‘ir ishlarni bajarish va ko‘p qayg‘urish bo‘ladi. 

Homilador  ayolning  gigienasi,  uning  toza-bahavo  joylarda  dam  olish, 

iste’mol  qilishi  lozim  bo‘lgan  taomlari  haqida  ham  muhim  ko‘rsatmalar 

beriladi.    Abdurauf  Fitratning  oila  va  oilaviy  munosabatlarga  oid  ayrim 

fikrlarigina  keltirdik.  Uning  farzand  tarbiyasi  to‘g‘risidagi  fikrlari  hozirgi 

kunimiz  uchun  ham  dolzarb  bo‘lib,  ularning  barcha  ijobiy  va  ibratli 

tomonlarini hayotimizda qo‘llashimiz mumkin. 

Sadriddin  Ayniy  o‘z  ma’rifatparvarlik  qarashlarida  vatanparvarlik, 

insonparvarlik,  xalqparvarlik  g‘oyalarini  ilgari  suradi.  Uning  fikricha, 

tarbiyaning  asosiy  maqsadi  bolani  vatanga,  xalqqa  sadoqatli  qilib  kamol 

toptirishdir.  U  ijodiy  va  ma’rifiy  faoliyatlarida,  o‘qish  kitoblarida  bu 

g‘oyani  bolalar  ongiga  singdirishga  harakat  qildi.  Ayniy  xalqning  aql -

zakovatini,  kuch-qudratini  o‘zaro  do‘stlikda,  mehr  oqibatda  ko‘rdi, 

bolalarda xalqqa xos bu fazilatlarni tarkib toptirish ga da’vat etadi. 

Ayniy  axloqiy  tarbiyalangan  bola  hech  vaqt  yolg‘on  gapirmasligini 

hamma  vaqt  chin  so‘zli,  sof  vijdoli  bo‘lishini  aytadi  va  saxiylik, 

hayrixoxlik, kamtarlikni axloqiy fazilat hisoblaydi va tarbiyada bolalarda bu 

sifatlarni  rivojlantirishni  o‘qtiradi.  Ayniy  ahloq  haqidagi  qarashlarida 

kamtarlikni eng yuksak insoniy fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. Uning 

o‘qtirishicha,  bolalarning  kamtarlik  ruhida  tarbiyalashda  shaxsiy  namuna, 

o‘rnak bo‘lishi muhim omildir. Ayniy mehnatni ulug‘laydi, mehnat insonga 

hurmat, obro‘, baxt baxsi eshitishini ta’kidlab oilada bolani yoshlik bahtidan 

mehnatga  ko‘niktirish  kerakligi  aytadi.  Navoiyning  o‘qdirishicha, 

tarbiyaning  maqsadi  yosh  avlodni  xalqparvar,  bilimli,  eng  yaxshi 

fazilatlarga  ega  kishi  qilib  yetishtirishdir.  Navoiy  bolaning  voyaga 

---

35 

 

yetishishida,  kamol  topishida  tarbiyaning  kuchi  va  qudratiga,  tarbiya -

natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo‘lib o‘sishiga ishonadi. 

Navoiyning  o‘qtirishicha,  yosh  bola  yaxshi  nima-yu,  yomon 

nimaligining  farqiga  bora  olmaydi,  chunki  uning  tushunish  fikrlash, 

muhokama  qilish  qobiliyati  o‘smagan  bo‘ladi.  Shu  sababli,  u  o‘z 

xususiyatiga  ko‘ra,  biror  salbiy  ta’sir  natijasida  yaramas,  noto‘g‘ri  yo‘lga 

tushib  ketishi  mumkin.  Demak,  bolani  juda  kichik  yoshidan  boshlab 

tarbiyalamoq  darkor.  Bunda  Ibn  Sino  bolada  axloqiy  xislatlarni  mehnat, 

jismoniy va aqliy tarbiya bilan uzviy birlikda shakllantirishni bolani haqiqiy 

inson  qilib  kamol  toptirishda  asosiy  omil  deb  biladi.   Ibn  Sino  ahloqiy 

tarbiyada  eng  muhim  vositalar  bola  bilan,  nafsiga,  g‘ururiga  tegmagan 

holda,  yakkama-yakka  suhbatda  bo‘lish,  unga  nasihat  qilishni  ma’qul  usul 

hisoblaydi.  Nasihat  qilishda  suhbatdoshga  nihoyatda  hurmat  Bilan 

yondoshish, uni kamsitmaslik, ortiqcha so‘z aytib, uni zeriktirmaslik kerak.  

Bir  xil  nasihatlarni  qaytaraverish  bolaga  ta’sir  qilmaydi.  U  deydi:  «Sening 

fikrlaring (bolaning)yuragiga yetib borib, unga o‘ylab, fikr yuritib ko‘rishga 

imkon  berish.  .  .  Agarda  suhbatdoshning  yoki  do‘sting  sening  so‘zlaringga 

va  nasihatingga  e’tibor  bermayotganini  sezsang,  suhbatni  boshqa  vaqtga 

ko‘chir». Ibn Sinoning fikricha, bolaning tarbiyasi  – bu izchil va asta-sekin 

amalga oshiriladigan tartibdan iboratdir. 

 

---

36