Anbar Otining pedagogik fikrlari

Anbar Otining pedagogik fikrlari
Reja:

1. 
   Anbar Otin ijodining o`rganilishi.
   
2. 
   Shoiraning hayoti haqida.
   
3. 
   Anbar Otin lirikasi.
   
4. 
   Shoira asarlarida ijtimoiy-siyosiy masalalarning ko`tarilishi.
   
5. 
   «Qarolar falsafasi» asari.
   
6. 
   Kelajak haqida o`ylarining badiiy ifodasi.
   

Ayol ijodkorlar orasida Anbar Otin Nodiradan keyingi davrning yorqin adabiy siymosidir. Uning asarlarida milliy ongni uyg`otish, jamiyatni taraqqiyotga undash, o`z xalqini boshqa xalqlar bilan solishtirgan holda ilg`or davlatlarga tenglashishga da`vat g`oyalari yoniq so`z bilan tashviq qilingan.

Anbar Otinning hayoti va ijodiga bo`lgan e`tibor o`zbek adabiyotida 1960 yillardan boshlandi. Shoira ijodiyotini o`rganish, to`plash, nashr etish ishlari bilan professor A.Qayumov va F.Husainovalar shug`ullanganlar. Ularning say`i harakatlari bilan 1963 yilda shoira she`rlari topildi va majmua holiga keltirilib, “Anbar Otin. SHe`rlar” nomi bilan chop etildi. Shoira ijodini ommalashtirish maqsadida ushbu tadqiqotchilarning 1964 yilda shoira hayoti va ijodini yorituvchi “Demokrat shoira Anbar Otin” nomli risolasi bosilib chiqdi. 1970 yili shoira asarlarining to`ldirilgan nashri chop etildi. Adabiyotshunosligimizda shoira ijodi bo`yicha izlanishlar izchil amalga oshirildi. 1966 yilda arab alifbosiga bag`ishlangan “Yakka baytlar”i topildi. 1977 yilda esa adabiyotshunos M.Qodirova uning 17 she`rini o`zbekcha tarjimasi bilan nashr ettiradi. 1991 yilda A.Jalolov “XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi o`zbek adabiyoti” nomli kitobida Anbar Otin ijodining tahliliga keng o`rin ajratdi.

Shoira 1870 yilda Qo`qonda Buzrukxo`ja mahallasida tug`ildi. Uning otasi asli Marg`ilondan bo`lib, shoira tug`ilmasdan avval turmush taqozosiga ko`ra Qo`qonga ko`chib kelgan. Shoiraning otasi Farmonqul shoira Uvaysiyga jiyan bo`lgan, bo`zchilik kasbi bilan shug`ullangan. Onasi ham qo`qonlik oddiy kosib oilasidan edi. Bu haqda shoiraning o`zi shunday yozadi:

Otam - Farmonquliyi Marg`iloniy,

Onam -Ashurbibiyi Qo`qoniy.

Alar belboqchi-bo`zchi erdi kasbi,

Hamisha makkayidin erdi noni.

Xalqimiz orasida «Bo`zchi belboqqa yolchimas» degan maqol bekorga yurmaydi. Demak, bu kasbning egalari deyarli hech qachon iqtisodiy tanglikdan chiqa olmaganlar. Xuddi shuningdek, Farmonqul oilasi ham moddiy tanglikda yashaganligini shoira quyidagicha ifodalaydi:
Ki «bo`zchi yolchimas belboqqa doim»,

Yana juft bo`lmas erdi bir choponi.

Yana Anbar Otin taniqli shoira Dilshod Barno qo`lida ta`lim olgan. Ustozining ijodkor ekanligi, Sharq mumtoz adabiyotining namoyondalari ijodiyotiga shogirdlarni qiziqtira olganligi, qolaversa, badiiyatga intilish uning qonida bo`lganligi sababli Anbaroy juda berilib o`qiydi, she`rlar mashq qiladi. Ustoz o`z shogirdi haqida mana bunday iliq va umidli so`zlarni aytgan edi: «Anbar Otin bug`doyrang, sunbulsoch, ohu ko`z, oy yuzli, ahloqi hamda odobi pisandida sohibidur. Bu sakkiz yashar qizchaligiga qaramasdan hazrati Navoiy nazmiyotlarini o`rganishga behad qiziqadi. Bu ojiza sakkizdan o`n to`rt yoshgacha adab ta`limiga mashg`ul bo`ldi. Umidim borki, bu qizcha katta shoira bo`lg`usi».

O`n to`rt yoshlarida Anbaroyni Zohidxo`ja ismli kambag`al novvoy yigitga uzatishadi. Zohidxo`ja ham she`riyatga ixlosmand kishi bo`lib, ko`pgina shoirlarning g`azallarini yoddan bilar va baland ovozda o`qib yurar edi. Shuningdek, o`z davrining deyarli barcha makondosh shoirlari bilan tanish bo`lgan. Bu ziyoli oilada Mo`minxo`ja, Bibixon, Usmonxo`ja, Ominaxon ismli farzandlar dunyo yuzini ko`radilar.

Anbaroy o`tkir zehni, iste`dodi bilan mahalla ayollari o`rtasida hurmat qozongan. Xalq uni otincha, Anbar otin deb e`zozlaydi. Xalq qo`ygan bu nomdan mamnun bo`lgan shoira o`ziga «Anbar otin» taxallusini qabul qilgan.

Shoira to`g`riso`zligi, ikkiyuzlamachilik, munofiqlikni, muttahamlikni yomon ko`rganligi va tekinxo`rlarni, zolimlarni qoralab yurganligi uchun boy xonimlarga yoqmaydi. Kunlardan birida uni Olim mingboshining uyida bo`ladigan ziyofatga taklif qilishadi, u yerda kaltaklab baland zinadan itarib yuborishadi. Shoiraning ikki oyog`i sinadi, shol bo`lib qoladi. Muolajalar foyda bermaydi. Buning ustiga o`pkasi ham xastalanib qoladi. Shoira uzoq yillar to`shakda yotib qoladi. Ammo noumid bo`lmaydi, ijod qilishda davom etadi. Farzandlarining tarbiyasi va tahsiliga alohida e`tibor beradi. Shoira o`zining yotib qolganligi va farzandlari haqida shunday yozadi:

Mani farzandlarim to`rt bo`ldiyu bas,

Mo`minxo`jam edi andak yomoni.

Bibixon - rohati jonim, anisim,

G`ariblik, dardmandlik darmoni.

Yotib qoldim, murabbim bo`ldi shu qiz,

Aning birla topib jonim omoni.

Usmonxo`ja – halimu qobilimdur,

O`qitdi ustod Xayrulloxoni.

Mani dardimga qo`shdi ming alamlar,

Vafot etkan qizim ul Ominaxoni.

Misralardan ham ayonki, xastamand shoiraga qizi Ominaning bevaqt vafoti qattiq zarba bo`ladi.

Shoira taxminan 1914 -1917 yillar oralig`ida vafot etadi.

Anbar Otinning ijodiy merosi deyarli she`riy asarlardan iborat. Uning o`z qo`li bilan yozgan devoni saqlab qolingan. Bu devon shoiraning o`g`li Usmonxo`ja Zohidov tomonidan Qo`qon adabiyot muzeyiga taqdim etilgan. Devonning hajmi 685 misra bo`lib, unga kirgan she`rlarni shoira asosan hayotining keyingi yillarida yaratgan bo`lishi kerak, degan taxminlar bor. Yuqorida e`tirof etganimizdek, 60-yillarda shoiraning farzandlari va boshqa ularga yaqin bo`lgan kishilar tomonidan bir necha she`rlari, alohida she`riy to`plami taqdim etildi. To`plam «hurufi hijo» tarzidagi asarlardan iborat, ya`ni shoira ularni yakka baytlar deb aytadiki, bunda arab harflarining har biriga alohida kichik she`rlar bitilgan.

Anbar Otin lirikasi alohida o`ziga xos ijoddir. Shoira an`anaviy tarzdagi intim asarlarni juda oz yaratgan. U hayotda ro`y berayotgan har bir voqeaga bee`tibor bo`lmaydi, aksincha, sinchkovlik bilan kuzatib o`z qarashlarini nazmiy yo`l bilan ifoda etadi:

Ey bolam, Xayrulloxon maktab ochibdur boringiz,

Albatta, shu yangi maktabda o`qungiz, boringiz.

Yerda o`lturmay xarrakda o`ltururmish bolalar,

Toza turgay ust-boshu jomai dastoringiz.

O`rgatarmish turk tilida har ilmdan borini,

Kelgusida shu bilimlar birla bo`lg`ay koringiz.

Bu she`r hayotiy voqelik asosida yaratilgan, ya`ni o`sha davrning yirik va nomdor ma`rifatparvarlaridan Xayrulloxon ismli mudarris shoira istiqomat qilayotgan Buzrukxo`ja mahallasida birinchilardan bo`lib “usuli jadid” maktabini ochadi. Maktab o`z-o`zidan eski, “qadimiya” maktablaridan tubdan farq qiladi. Bolalar endi yerlarda emas, “xarrak”- stullarda o`tiradilar, ust boshlari ham ozoda saqlanib, darslar turk tilida olib boriladi. Shoira bu manzarani yuqoridagidek sodda va ta`sirli misralarda bayon etadi. Nazarimizda, bu oddiy she`r emas, qalbi qaynoq shoiraning yangilik va yaxshilikka chaqiruvchi da`vatnomasi edi.

Quyidagi misralarda shoiraning vataniga bo`lgan muhabbati sodda, samimiy izhor qilinadi, u Vatanni ikkinchi ona sifatida talqin qiladi:

Odam ersang ma`ni bil dona-dona,

Vatan erur sanga ikkinchi ona.

Uning Vatanga sodiq farzand bo`lishlik haqidagi xitobi ham sodda, ammo o`zgacha:
Odam ersang, tashqi surat berma zeb,

Ona yurtingni hamisha ayla zeb.

Anbar otin ijodining o`ziga xosligi shundaki, Turkiston ayollarining qismatlarini she`riyatga olib kirdi. U she`rlarida haq-huquqi poymol bo`lgan, toptalgan Sharq ayollari nomidan isyon ko`taradi:
“Ayollar sochi uzun, aqli qisqadur” deganlarga,

Tovuqcha aqli yo`q, axlatni titkonlarga o`t tushsun...

“Xotunlar mol qatori sotilur”, deb mushtiparlarni

Zulayho, Layli, Shirinni tan olmaganlarga o`t tushsun.

Shoira xalq hayotini ko`p o`ylagan, o`zicha tahlil qilgan. Xayolga berilib, undan zavqlangan, xayollarini reallikka aylanishini astoydil istagan. Quyidagi misralar shoiraning ana shunday orzu-umidlari:
Bir zamonni o`ylagayman, hech zamonga o`xshamas,

Bu jahon burchida to`rtdan bir tomonga o`xshamas.

Dashtu sahro bosh oyoq bo`lgay tamomi bo`ston,

Bu zamonning bo`stoni, bo`stonga o`xshamas.

Tog`laridin ko`p xazina meni ol, deb qichqirur,

Jilg`alar shahri azimu ko`histonga o`xshamas.

Anbar otin ijodida ishqiy g`azallar ko`p bo`lmasada, ular sifat jihatdan salmoqlidir. Shoira ishqiy tasvirlarda originallikka intilganligi yaqqol seziladi:
Sensiz bahor o`lmadi, gul ham biror bor kulmadi,

Ta`bim biron ochilmadi, san dilrabodin o`rgulay.

Shoira lirikasi asosan adab va hayoga yo`g`rilgan kechinmalar ifodasidan iborat. Ehtirosli tuyg`ular bayonida ham shoira o`ta odob va andisha bilan dildagi sirlarini bayon etadi:
Qay kuni bo`lgayki, bo`stonimga bir mehmon kelur?

Gul ochilg`on chog`ida bir bulbuli handon kelur?

Shuningdek, u ko`ngil rozlari bayonida soddalik yo`l tutadi va ayni paytda quyma satrlar, yangi tashbeh, mubolag`alarni qo`llaydi: Bir she`rida dildagi sirlarni yozish uchun yerning kengligidagi g`oz qanoti lozimligini aytadi:
Patlaringni kengaytirgil shunchaki,

Har birini yer kengligida san yoz.

Qanotingga yurak sirlarin bitay,

G`amgusorim tarafiga et parvoz.

Anbar Otin she`rlarining asosiy qismi ijtimoiy-siyosiy masalalar yuzasidan fikr va mulohazalar, munozaralar, tanqidiy qarashlardan iborat bo`lgan asarlardir. Shoira hayotda ikki narsa bilan kelisha olmaydi: birinchisi, odamlar orasidagi tengsizlik, zo`ravonlik bo`lsa, ikkinchisi, birinchisi bilan bog`liq holda birovlarni mensimaslik, takabburlik, boylik tufayli ilmga qiziqmaslikdir.

Hayotda ulug` maqsadlar bilan yashagan shoira ijodda o`ziga ham, boshqa ijodkorlarga ham yuksak talablarni qo`yadi:

Shoira ersang vaqti-vaqti birla mushoira qil,

Ul Haziniy to`dasi kiribon munozara qil…

Kimsakim xalq g`amidin g`ami bo`lursa, ango san,

Yondoshib har ishda ul ila mutoyiba qil.

Shoiraning «Yakka bayt»lari asosan didaktik xarakterdadir. Ammo ularda ijtimoiy-siyosiy qarashlar ham mavjud. Shoiraning bu turkumdagi she`rlari bugungi kunda ham o`z qimmatini yo`qotgan emas va kelajakda yo`qotmaydi ham. Har bir kitobxon quyidagi baytlarni o`qib, bu fikrning to`g`riligiga iqror bo`ladi:

So`zlamasdin oldin so`zingni sina.

Har bir so`zdur umring ichinda zina.
Odami ersang, tashqi surat berma zeb,

Ona yurtingni hamisha ayla zeb.

Mashaqqatsiz hunardan chiqmaydi dur,

Hayonsiz ilm durdin ko`b erur dur.

Kimki ma`rifatni etsa e`zoz,

Ani irfon etar albatta mumtoz.

Anbar Otinning «Qarolar falsafasi» (“Falsafai siyohon”) asari alohida xususiyatga ega. Muallif uning kirish qismidan tashqari, to`rt faslga bo`lgan. Kirish qismida o`z rejalarini bayon etadi. Jumladan, shunday deydi: «…barcha baxti qaro, farqi qaro, garchi qarolar ul qazo zulmat ichra zulm qaydida madfundurlarki, alar holi ostidagi qaro mo`rchani ko`rguvchi mutafakkir donishmand adib ahli nafis choralar bilan ifoda eturlar, bayon etgum».

Birinchi faslda shoira qaro narsalar: qaro baxt, qaro niyat, qaro tusli xalqlarni ta`rif-tavsif etadi; ikkinchi faslda onalar hayoti va ularning o`z zamonasidagi taqdiri haqida fikr yuritadi; uchinchi faslda shoira baxti qarolikning asl falsafiy mohiyatini ko`rsatib beradi; to`rtinchi faslda qaro zulmat, ya`ni o`sha zamondagi ijtimoiy hayot kirdikorlari fosh etiladi.

Anbar Otin bu asari orqali o`zbek xalqining, o`zbek ayollarining isyonkor shoirasi sifatida namoyon bo`ldi.

Shoiraning hayoti va ijodidan fanimiz XX asrning 60-yillarida xabar topdi. 1963 yili professor L.Qayumov va F.Husayinova shoira asarlarini topib, e`lon qildilar. 1964 yili ushbu tadqiqotchilarning «Demokrat shoira Anbar Otin» risolasi bosilib chiqdi. 1970 yili shoira asarlarining to`ldirilgan nashri amalga oshirildi.
Anbar Otin Qo`qonda kosib oilasida tug`ilgan. Otasi Farmonquli asli marg`ilonlik bo`lib, mashhur shoira Jahonotin Uvaysiyning jiyanidir. Onasi Ashurbibi Abdulg`ani qizi ham kosib oilasidan edi. Oila doimiy muhtojliklar ichida yashagan. Anbaroy yetti yoshga kirganida uni Dilshod Otin maktabiga beradilar. U o`z shogirdi haqida «Tarixi muhojiron» asarida shunday yozadi: «Anbaroy bug`doyrang, sunbul sochli, ohu ko`z, oy yuzli, axloqi hamida va odobi pisandida sohibidur. Bu sakkiz yashar qizcha yoshligiga qaramay, hazrati Navoiy g`azallarini o`rganishga behad qiziqadi. Bu ojiza sakkizdan o`n to`rt yoshgacha odob ta`limiga mashg`ul bo`ldi. Umidim borki, bu qizcha katta shoira bo`lg`usi».
Bo`lajak shoirani o`n to`rt yoshlarida o`ratepalik novvoy Zohidxo`ja ismli yigitga uzatadilar. Zohidxo`ja she`riyat muxlisi bo`lib, qo`qonlik mashhur shoirlarni yaqindan bilar edi. Ular faqirona, lekin baxtli turmush kechiradilar. Mo`minxo`ja, Bibixon, Usmonxo`ja, Ominaxon degan farzandlar ko`radilar. Anbaroy hassos she`rlari bilan «Anbar Otin» bo`lib taniladi. Biroq baxtsizlik yuz beradi. Anbaroy o`ttiz yoshlarida Olim mingboshining uyida bo`lgan bir ziyofatda baland zinadan yiqilib, oyog`i sinadi va bir umr to`shakka bog`lanib qoladi. Uning ustiga qizi Ominaxonning bevaqt vafoti shoira ijodidagi mahzunlikni ustuvor qilib qo`yadi.
Shoira shafqatsiz taqdirga achchiqma-achchiq ijod etdi. Qo`lidan qalamini qo`ymadi. Aksincha, qalami unga kuch berdi. 1910 yili adabiyotimiz tarixining yorqin bir sahifasi bo`lib qolgan «Qarolar falsafasi» asarini yaratdi.
Anbar Otinning qachon vafot etgani ma`lum emas. Ayrim she`rlarida Birinchi Jahon urushi bilan bog`liq voqealar tasviri ham uchraydi. Shundan kelib chiqib, mutaxassislar uning vafotini 1914-1917 yillar qilib belgilaydilar.
Anbar Otin ijodining asosini uning she`riyati hamda «Qarolar falsafasi» nomli nasriy asari tashkil qiladi. Uning e`lon qilingan she`rlari adadi 90 ga yaqin. 1966 yili arab alifbosi harflariga bag`ishlangan «Yakka baytlar»i topildi. Nihoyat, u o`zbek va tojik tillarida birday ijod qila olgan shoiradir. 1977 yili adabiyotshunos M. Qodirova uning 17 she`rini o`zbekcha tarjimasi bilan nashr etgan edi.
Shoira she`rlarida ijtimoiy-siyosiy mazmun kuchli. Uning uchun adolatsizlik konkret tushuncha. U buni, avvalo, jannatday yurtning o`z egalari xor bo`lib, kelgindilar tasarruf etayotganligida ko`radi. Shu sababli yurtdoshlariga murojaat qilib, uni ozod va obod etmoqqa chaqiradi. U yozadi:

Ey go`zal Farg`ona, o`zingni kel emdi, shod qil, 
Har g`azalni boshida, sen, o`z otingni yod qil, 
Qaydi bandni pora aylab, o`zlugung ozod qil, 
Qayg`ulik qunlarni kuydur, barchasin barbod qil, 
Emdi Turkistonda haqgo`ylik ila faryod qil.

Bog`laring pajmurda bo`ldi zog`larning poyidin,
Ko`kraging sadpora bo`ldi daydilarning yoyidin,
Katra-qatra qon tomodur o`q teshkon joyidin,
Kip-qizil qonlar oqodur jabr ko`rgon soyidin,
O`z qo`ling birla bu yurtingni o`zing obod qil.

XULOSA

Anbar Otini ijodini mohiyatini ochishda ilmiy (filologik) tahlil baland rutbada turadi. Filologik (ilmiy) tahlilga xos xususiyatlarini aniqlash uchun bu xil tahlilning maqsadini belgilash zarurdir. Ilmiy tahlilning maqsadi o’rganilayotgan asarning hayotiy va badiiy mantigi hamda estetik jozibasini ochishdan iboratdir. Tahlilning bu turi oldida tekshirilayotgan asarning haqiqiy badiiy qimmatini aniqlash, uning millat badiiy hayotidagi asl o’rnini tayin etish, muayyan asarning millat badiiiy tafakkuriga qo’shgan yangiligini xolis aniqlab berish, uning jamiyat a'zolari ijtimoiy ongiga ta'sirini belgilash, asarning milliy estetik tafakkur taraqqiyotidagi o’rni va inson ma'naviyatini shakllantirishdagi ahamiyatini ochish kabi vazifalar turadi.

Adabiyotlar: