Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Б ут ач а ёк и ч а л а б у т а ч а . 
Бутачаларнинг бўйи 50—70 см 
дан ошмайди. Уларда барча новда ва ш охчаларнинг паст­
ки қисми ёғочланган, устки қисми эса ёғочланмаган бўла- 
ди. Ш унинг учун уларни қишда совуқ уради. Бутачалар 
илдизпояли (ер остки танали) олиготроф (юнон. о л и - 
г о с — оз, к а м ; т р о ф е — озиқланиши), яъни уларнинг ўса- 
диган муҳитида о зи қ моддалар кам бўлганлиги сабабли 
ўсимликлар бу, о зи қ моддаларни кам талаб этади. Улар 
кўпинча Ўрта Осиёнинг шўр, тақир, қумли чўлларида, адир 
ва тоғ м интақаларида ўсади (масалан, чўл ш увоқлари, 
изень, астрагал, лагохилус).
Ўт ўсимликлар деб бир ўсув даврида ер устки (ўсув, 
генератив новдалари ва барглари) қисм лари, қиш да бу­
тунлай қуриб қоладиган ўсимликларга айтилади. Ўт ўсим- 
ликлар ҳаётчанлигига қараб кўпйиллик, и кки йиллик ва 
бир йилликларга бўлинади.
Кўпйиллик ўтларнинг ер устки қисм и вегетация охи­
рида қуриб, ўсиш куртаклари тупроқ остида қиш лайди. 
Улар ер остидаги таналарининг ўсиш хусусиятларига қараб 
илдизпояли, ўқпояли ёки каудекс (лот. к а у д е к с — тана), 
поя тугунакли, пиёзбош ли ва бош қа ш аклларда бўлиши 
мумкин.
Каудекс ёки иддизпоя деб, п оянинг ер остида туради­
ган, таш қи кўриниш и жиҳатидан илдиздан ф ар қ қилади- 
ган, йўғонлашиб қалин ва зич барг қолдиқлари орасида 
қ и ш л о в ч и к у р т а к л а р
ж о й л а ш га н қ и с м и г а ай ти л а д и . 
Кўпйиллик ўтларнинг аксариятида каудекс бор. Каудекс 
узун (чўл ш увоқлари, лагохилус, қиёқўтлар ва бош қалар), 
калта ёки йўғон (отқулоқ, наврўзгул, гулсапсар ва бош қа- 
лар) баъзан горизонтал ёки ёйиқ ж ойлаш ган. Улар келиб 
чиқиш и жиҳатидан эпигеоген (юнон. э п и — устида, юза­
сида, г е о — ер; г е н е з и с — чиқиб келиш )дир.
Н овданинг ер остки қисми қисқа бўғимли бўлиб, м ай­
да қипиқчали (қўнғир ёки оч рангли) баргчалар билан қоп- 
ланган. Улар барвақг тушиб кетади ва ўрнида ки ч и к чок­
лар қолдиради (59-расм).
Каудекс ёки илдизпоялар ҳар йили баҳорда учки ёки 
қўлтиқ куртагидан, кўпинча иккала куртакдан ҳам битга 
ёки бир нечта новдалар чиқаради. Новдалар моноподиал 
бўлиб, гул ва уруғ ҳосил қилгандан сўнг қурийди. Улар

---

о л д и н ги в егетац и я
д аврининг кузидаёқ 
юзага келади. Одат­
да, илдизпоялар (ка- 
у д е к с )д а қ ў ш и м ч а
илдизлар ҳосил бўла- 
ди, улар ер остки та- 
нанинг ҳамма том о­
нидан ўсиб чиқади.
И л д и з п о я (кау- 
декс)ли ўсимликлар- 
нинг ҳаётчанлиги ҳар 
хил: калта ёки йўғон 
и л д и з п о я л и ў с и м - 
л и к л а р (гу л сап сар , 
тоғ игири ва бош қа- 
лар) 
20
йил, узун ил-
59
-раем.
Ер ости новдаларда барг чок- 
ДИЗПОЯЛИ 
(чўл ш у-
ҳаёт кечиради.
И лдизпояли ўсимликлар қариса, унинг қариган қисм - 
лари аста-секин нобуд бўлиб кетади. Л екин, баъзи узун 
илдизпояли (лагохилус, чўл шувоқлари ва бошқалар) ўсим- 
л и к л а р н и н г й ўғо н л аш ган кау д ек с қи см и б и р қ а н ч а
бўлакларга ажралади ва янги мустақил ўсимликни ҳосил 
қилади. Бу ҳодисага