Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

с-кўкпаранг, 
райҳон ва бошқа ўсимликлар) да 
учрайди. Эфир мойлари саноатда парфюмерия соҳасида 
кенг қўлланилади.
Протопласт таркибида углеводлар ҳам учрайди. Угле- 
водлар оддий ёки моносахарид ва мураккаб полисахарид- 
лардан иборат. Моносахаридлар (фруктоза, сахароза) сув­
да яхши эрийдиган моддалар. Полисахаридлар (крахмал 
доначалари клетчатка, целлюлоза). Ҳужайрада углеводлар 
модца алмашинуви жараёнида асосий энергия манбаидир. 
Углеводлар (пентозалар) дан рибоза ва дезоксирибоза РНК, 
Д Н К ва АТФ таркибига киради. Углеводлар хужайра тар­
кибидаги актив биологик моддалар билан боғланиб гли- 
козидлар, гликопротеид каби муҳим моддалар ҳосил қила- 
ди. Бу, хужайранинг молекуляр хоссалари ҳисобланади.
Ҳужайра ҳаётида АТФ (аденозинтрифосфат кислота- 
си) жуда муҳим аҳамиятга эга. У ҳужайрадаги энергияни 
ўзлаштиришда биологик макромолекулали моддаларни 
синтез этишда иштирок этади.
Тирик хужайра таркибида 60—90% микдорда сув бўлиб, 
унинг таркибида бошқа кимёвий моддалар эриган ҳолда 
учрайди.
Хужайранинг физикавий хоссалари — ҳажми, эластик- 
лиги сувга боғлиқ. Одатдаги ҳолатда хужайра тиғизлик, яъни 
эластик хусусиятга эга, унинг бу хусусияти хужайра суюқ- 
лигининг деворларига кўрсатадиган босимга боғлиқ бўла- 
ди. Шу босим эластик босимнинг суюқлик босими билан 
тенглашиб туради. Хужайранинг шундай одатдаги ҳолати- 
га 
тургор 
(лот. т у р г о р е — тўлиб тошмоқ) деб аталади.
Тирик ўсимлик ҳужайраларидаги тургор ҳолат сувга 
боғлиқ. Масалан, узиб олинган ўсимлик бир оз вақт ўтгач 
сўлий бошлайди. Чунки хужайрани тиғиз тутиб, чўзиб ту­
радиган вокуоладаги хужайра суви аста-секин буғланиб 
боради ва тўқима ўзининг ички тиғизлигини йўқотиб 
қўяди. Бу ҳодисага 
плазмолиз 
деб аталади. Сув эритувчи 
сифатида ҳам ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Кўпгина 
моддалар хужайрага сувда эриган ҳолда шимилади, фой- 
даланган моддалар ҳам хужайрадан эритма ҳолида чиқа- 
рилади. Ҳужайрада рўй берадиган кимёвий реакциялар 
фақат сувли эритмада содир бўлади. Масалан, оқсиллар,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ёғлар, углеводлар ва бошқа моддалар сув билан ўзаро кимё­
вий таъсир этиш натижасида парчаланади.
Ниҳоят, сув ҳужайрадаги иссикдик тақсимотида ва ис­
сикдик ажратишда муҳим роль ўйнайди. Ташқи муҳит \apo- 
рати пасайганда ёки кўтарилганда сув молекулалари ўрта- 
сида водород боғларининг узилиши ва янгитдан ҳосил 
бўлиши туфайли иссикдик ютилади ёки ажралиб чиқади.
Сувда эритмалар ҳолида жуда хилма-хил минерал туз- 
лар бўлади. Ҳужайра таркибида қуйидаги минерал тузлар: 
катионлардан — калий, натрий, кальций, магний; анион- 
лардан — кучсиз фосфор, хлор, карбон кислота қолдиқла- 
ри ва бошқа кўпгина тузлар бўлади. Бу тузлар ҳужайрада- 
ги физик-кимёвий жараёнлар учун зарур.
Анорганик тузларнинг ионлари ҳужайрадаги 
осмотик 
босимни, сув алмашувини ҳатто баъзилари ферментлар 
фаолиятини оширади.
Ўсимлик ҳужайра протопласта рангсиз, лекин унинг 
таркибий қисми пластидалар (хлоропласт, хромопластлар) 
яшил, қизил ёки пушти қизил рангда бўлади. Протопласт 
физик-кимёвий ҳолати жиҳатидан кўп фазали 
гидрозол 
каллоид 
(юнон. к а л л а — елим), яъни ёпиш қоқ ва ши- 
лимш иқ модцадан иборат бўлиб, унинг зичлик даражаси 
1.03—1.1. га тўғри келади.