Анатомияси ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

вонлар ва замбуруғлар ҳужайрасида гликоген, ўсимлик-
ларда крахмал тўпланади. Ўсимликларнинг ҳужайра пўсти
пишиқ бўлиб, целлюлозадан; замбуруғларнинг хужайра
пўсти хитин модцасидан ташкил топган.
Демак, ҳужайранинг энг муҳим белгиларидан бири
унинг хилма-хиллиги ва ўхшашлигидир. Масалан, хужай­
ра протопласта (юнон. протос — биринчи; пластос — шакл­
ланган) мураккаб тузилишга эга бўлиб, унинг такомилла-
шиши натижасида бир қанча органеллалар ёки органоид-
лар (ядро, пластидалар, митохондрий, рибосома, лизосома
ва бошқалар)дан ташкил топган бўлади. Органеллалар ба­
жарадиган вазифаси, тузилиши билан бир-биридан кес-
кин фарқ қилади.
Ўсимлик ва ҳайвон хужайрасидаги органеллалар моле­
куляр тузилиши билан ва кимёвий таркиби билан ўхшаш
бўлганлиги сабабли, уларнинг бажарадиган вазифаси ҳам
ўхшаб кетади. Бу, ўсимлик ва ҳайвон организмининг ке­
либ чиқишида умумийлик борлигидан далолат беради.
Ҳар бир ҳужайра бир бутун мустақил бирлик бўлиб,
унинг атрофи плазматик мембрана ёки плазмалема билан
ўралган. Ҳужайра шу плазмалема орқали ташқи муҳит
билан алоқада бўлади. Натижада у озиқ моддалар билан
таъминланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ҳамма ҳужайралар учун хос бўлган хусусиятлардан 
бири, цитоплазма ва ирсий ахборотларни ташувчи Д Н К
(дезоксирибонуклеин кислота)нинг мавжудлигидир.
Одатда, ўсимлик ҳужайраси уч қисмдан ташкил топа­
ди: хужайра 
пўсти 
— углеводли бирикмалардан тузилган 
бўлиб, хужайра сиртини қоплайди. 
Протопласт 
— ҳужай- 
ранинг энг муҳим тирик қисми бўлиб, хужайра пусти де- 
ворлари атрофида жойлашади. Ниҳоят ҳужайра маркази- 
ни вакуола (лот. вакуус — бўшлиқ) ишғол этади. Вакуола- 
да хужайра шираси бўлиб, унда сувда эриган углеводлар, 
оқсиллар, тузлар, алкалоидлар ва бошқа бирикмалар тўпла- 
нади.
Ўсимлик ҳужайрасининг энг характерли белгиларидан 
бири, уларда жуда ҳам пишиқ тузилган пўст ва чўзилиб 
ўсиш хусусиятига эга бўлган вакуоланинг мавжудлигидир. 
Ҳужайранинг ҳажми вакуоланинг чўзилиб ўсиши туфай­
ли содир бўлади. Ҳайвон хужайрасининг бўлинишида 
иштирок этадиган центриол юксак ўсимлик хужайрасида 
учрамайди.
Ҳужайранинг шакли, кагга-кичиклиги ва бажарадиган 
функцияси танада жойлашган жойига боғлиқ. Зич жой­
лашган ҳужайралар 14 қиррадан иборат бўлиб, 4—6 бур­
чакли, уларнинг кўндаланг кесими ҳам 4 —6 бурчакдан 
иборат. Эркин ўсиш хусусиятига эга бўлган хужайралар- 
нинг шакли кўпинча шарсимон, юлдузсимон, ясси учли 
ва цилиндрсимон бўлиши мумкин.
Шакли бир хил бўлган, изодиаметрик тирик хужайра- 
Лардан тузилган тўқима 
паренхима 
(лот. п а р — тенг, юнон. 
энхима — тўлдирилган) деб аталади. Одатда бундай ҳужай- 
ралар поя, илдиз, ҳўл мевалар ва баргларда учрайди. Улар 
моддаларни синтез қилиш ва тўплаш вазифасини бажара­
ди. Паренхима ҳужайраларининг вакуоласида оқсил, ёғ, 
антоциан, таннид ва бошқа моддалар тўпланади. Ксеро­
фит ўсимликларнинг паренхима хужайраларида сув тўпла- 
нади.
Баъзан хужайранинг ўсиши бир томонлама бўлиб, на­
тижада чўзиқ хужайралар ҳосил бўлади, улар 
прозенхима 
(юнон. п р о с — бир йўналишда, энхима — тўлдирилган) 
ёки 
узуичоқ ҳужайралар 
деб аталади. Прозенхим хужайра­
лар кўпинча дарахтларда учрайдиган ўтказувчи най тола
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бойламининг етилганидан сўнг тириклик хусусиятини 
йўқотади.
Ҳужайраларнинг катта-кичиклиги доимо ўзгариб тур- 
са ҳам, лекин ҳар қайси туркум вакиллари учун маълум 
катгаликда ва шаклда учрайдиган белгидир. Одатда, ҳужай- 
рани бир неча марта катталаштириб кўрсатадиган микро­
скоп остида кўриш мумкин. Юксак ўсимликларнинг хужай­
ра диаметри 10—100 мкм (кўпинча 15—60 мкм) бўлиши 
мумкин. Диаметри йирик ҳужайралар кўпинча ғамловчи 
(озиқ моддаларни тўпловчи) хужайраларда масалан, кар­
тошка тугунакларидаги паренхимда, ҳўл мева ҳужайрала- 
рида бўлади. Бундан ташқари тарвуз, лимон, апельсин ва 
бошқа меваларнинг юмшоқ эти, бир неча миллиметргача 
бўлади. Уларни баъзан микроскопсиз ҳам кўриш мумкин. 
Айниқса прозенхиматик ҳужайралар узунлиги жиҳатидан 
бошқа хужайралардан фарқ қилади. Масалан, зиғир тола- 
си 40 мм, ғўза толаси 35 мм, қичитқи ўт толаси 80 мм 
узунликда бўлади. Уларнинг узунлигидан қатъи назар, 
кўндаланг кесими микроскопик ҳолда сақланади.
Юксак ўсимликларда хужайраларнинг сони бир неча 
ўн мингдан юз минггача бўлиши мумкин.