Anatomiya 2014. indd

Qalqonsimon bez

Qalqonsimon bez (glandula thyroidea) toq a’zo bo‘lib, ichki 

sekretsiya bezlari ichida eng kattasidir (147-rasm). U bo‘yinning 

oldingi sohasida hiqildoqning qalqonsimon tog‘ayi bilan kekir-

dakning yuqorigi III–IV tog‘ay halqalari oldida 

joylashgan. Qalqonsimon bez ikki: o‘ng va chap 

bo‘lakdan iborat. Bo‘laklari o‘zaro tor qalqon-

simon bezning bo‘g‘izi vositasida qo‘shilgan. 

147-rasm. Qalqonsimon bez. Old tomondan ko‘rinishi:

1–qalqonsimon tog‘ay; 2–piramidasimon bo‘lak; 

3–qalqonsimon bezning chap bo‘lagi; 4–qalqonsimon 

bezning bo‘g‘zi; 5–kekirdak; 6–qalqonsimon bezning 

o‘ng bo‘lagi.

---

327

30 % holatda uning bo‘ g‘izidan yuqoriga qarab piramidasimon 

bo‘lak

  joylashadi. Qalqonsimon bezning ko‘ndalang o‘lchami 

katta yoshdagi odamlarda 50–60 mm, uning bo‘laklarining ba-

landligi 50 mm atrofida bo‘ladi. Qalqonsimon bez bo‘laklarining 

orqa-yon yuzasi halqumninig hiqildoq qismi va qizilo‘ngach ning 

boshlang‘ich qismiga tegib turadi. Uning bo‘g‘zining balandligi 

5–15 mm, qalinli gi 6–8 mm bo‘lib, kekirdakning II–III to g‘ay 

halqalari sohasida joylashadi.

Bezning og‘irligi 30–50 g. Qalqon simon bezning og‘irligi ayol-

larda erkaklarga nisbatan katta bo‘lib, u tashqi tomondan hiqildoq 

va kekirdakka birikkan fibroz g‘ilof

  bilan o‘ralgan. Undan bez 

ichiga trabekulalar kirib, bezni bo‘laklarga ajratadi. Bez bo‘lakla-

rining ichi qalqon simon bezning tarkibiy-vazifaviy birligi-folliku-

lalardan iborat. Follikulalarning devori bir qavatli epiteliy bilan 

qoplangan bo‘lib, o‘lchamlari 25 dan 300–500 mkm gacha. Uning 

bo‘shlig‘ida epiteliy hujayralari ishlab chiqargan quyuq oqsillar-

ga boy kolloid modda bo‘ladi. Uning tarkibidagi yod miqdori qon 

plazmasidagidan 300 marta ko‘p.

Mo‘tadil holatda qalqonsimon bez 80 % tiroksin va 20 % 

triyodo tironin ishlab chiqaradi. Har kuni uning gormonlari tarki-

bida 0,3 mg gacha yod ajratiladi. 

Qalqonsimon bez gormonlarining ta’siri ko‘p qirrali. Ular or-

ganizm dagi asosiy modda almashinuviga ta’sir qilib issiqlik al-

mashinuvini, oqsil, yog‘, uglevodlar sarflanishini kuchaytiradi. 

Kaliy va suv ni organizm dan chiqishini, organizmning o‘sishini 

boshqaradi, buyrak usti, jinsiy, sut bezlari va markaziy nerv tizi-

mi faoliyatini kuchaytiradi.

Qalqonsimon bezning follikulalararo epiteliyi hujayralari tar-

kibida yod bo‘lmagan gormon – kalsitoninni ishlab chiqaradi. U 

qondagi kalsiy miqdorini kamaytirib, uni suyaklarda to‘planishi-

ni ta’minlaydi va paratireoidinga antogonist bo‘ladi. Bu gormon, 

shuningdek, hazm bezlari faoliyatini pasaytiradi.

Qalqonsimon bez gormonlari bolaning o‘sishida, jismoniy va 

psixik taroqqiyotida ma’lum ahamiyatga ega. Bez gipofunksiya-

si – gipotireoz da bolalar o‘sishi, jinsiy taroqqiyoti to‘xtaydi, tana 

qismlarining proporsiyasi buziladi, aqliy rivojlanish orqada qo-

lishi kreti nizm xastaligigacha olib boradi.