Anatomiya 2014. indd

Funksiyalar kompensatsiyasi

Kasallikda tuzimlarning mo‘tadil funksiyalari buziladi. 

Ko‘pincha, a’zolarning ayrim qismlari yoki hammasi o‘ladi. Ka-

sallik davridayoq organizmda buzilgan funksiyalarning kompen-

satsiyasi vujudga keladi, ammo bu jarayonlar sog‘ayish davrida 

to‘la-to‘kis namoyon bo‘ladi. Organizmning ishdan chiqqan qis-

mini faoliyatini boshqalari yordamida o‘rnini qoplashga mosla-

shadi. Bu reaksiyalar kompensator mexanizmlar bilan cham-

barchas bog‘langandirki, ularni bir-biridan ajratish birmuncha 

sun’iy bo‘lib qoladi. Kompensator mexanizmlar juda ham xilma-

xildir. Kompensatsiyaga ko‘plab misollar keltirish mumkin.

Masalan, har ikkala buyrakning ajratish funksiyasi buzilgan-

da kompensatsiya ichak shilliq pardasi, ter bezlari, o‘pka orqa-

li shlaklar chiqarilishi hisobiga amalga oshishi mumkin. Pato-

logik jarayon tufayli bir buyrak yemirilganda (masalan: sil, gid-

ronefroz va h.k.) ikkinchi buyrak o‘z ishini kuchaytirib, ortiq-

cha ishni to‘la bajarishi mumkin. Bir o‘pka patologik jarayon bi-

lan shikastlanishida (sil, rak) yoki uni jarohatlanishi tufayli olib 

tash langanda, ikkinchi o‘pka organizm uchun yetarli miqdordagi 

kislorodni kirishini va karbonat angidridning chiqishini ta’min-

laydi. Mayda qon tomirlari tiqilib qolganda qon aylanishi kol-

laterallar orqali tiklanadi. Uzoq vaqt katta kuch bilan ishlagan-

da yurak mushagi tolalarining hajmi kattalashadi (gipertrofiya) 

va ancha baquvvat bo‘lib qoladi. Hajm va funksional qobilyat-

ning shunga o‘xshash ortishi oyoq-qo‘llarda, bezlarda ham ku-

zatiladi. Funksiyalar kompensatsiyasi to‘la va qisman bo‘lishi 

mum kin. Ba’zan kompensatsiya odatdagi ish faoliyatida deyarli 

yetar li bo‘lsa-da, ammo ular kuchayganda yetarli bo‘lmay qola-

di. Chunonchi, yurak klapanlarining nuqsonida bemor o‘z ahvo-

liga hech qanday buzilishlar sezmasa ham, to‘la kompensatsiya 

ta’siroti tug‘i lishi mum kin. Ammo og‘ir jismoniy ish vaqtida esa 

uning yuragi qon aylanishini kerakli darajada kuchaytira olmay-

di. Natijada kompensatsiya to‘la bo‘lmaydi va qon aylanishi bu-

ziladi. Ba’zan kompen sa tsiya faqat vaqtincha bo‘ladi. Masalan, 

xafaqon kasalligi bilan og‘rigan shaxslarda qon bosimi ortgandan 

ortib ketaverganda yurak haj mi kattalashadi – gipertrofiyalanadi. 

---

59

Bu davrda gipertrofiyalangan yurak zo‘r berib ishlab tomir larda 

qon oqishining o‘zgargan sharoiti ni kompensatsiya qiladi. Natija-

da yurak mushaklari cho‘zilib qoladi va uning qisqarish kuchi ka-

mayadi, shundan keyin esa qon aylanishining buzilishi – dekom-

pensatsiya ro‘y beradi.

Regenratsiya

Evolyutsiya jarayonida barcha tur hayvonlarda shikastlanish-

dan so‘ng to‘qimalar butunligining tiklanishi ya’ni regenera-

tsiya bilan ifodalanuv chi himoya – moslashish reaksiyalari ish-

lab chiqilgan.

Yo‘qotilgan, shikastlangan a’zolarning tiklanish qobiliyati fi-

ziologik moslashishi jarayonidir. U qator hayvonlarda shuncha-

lik takomillashgan shaklda ifodalanganki, ularda yo‘qotilgan a’zo 

to‘la-to‘kis tiklanishi mumkin. Regeneratsiyaning ikki – fiziolo-

gik va tiklanuvchi turi tafovut qilinadi.