Anatomiya 2014. indd

Kasallikning oqibatlari

Kasallik, ko‘pincha, butunlay sog‘ayib ketish bilan tugaydi, am-

mo butunlay sog‘ayib ketmaslik, yoki o‘lim ro‘y berishi ham mum-

kin.

1. Butunlay sog‘ayib ketish deganda, kasallikning barcha bel-

gilari yo‘qolib, organizmni mo‘tadil funksiyalarining tiklanishiga 

tushuniladi. Ammo shuni bilish kerakki, har qanday kasallik orga-

nizmda iz qoldiradi. Ko‘pincha, yuqumli kasalliklarni boshdan ke-

---

39

chirgandan so‘ng organizmda shu kasallikka nisbatan yuqtirmas-

lik qobiliyati vujudga keladi, boshqalaridan so‘ng esa, aksincha, 

ularga nisbatan sezuvchanlik ortadi. Ba’zan odam o‘zini butunlay 

sog‘ayib ketgandek his qiladi, ammo kasallikdan uzoq vaqtgacha 

sezilmaydigan o‘zgarishlar qoladi.

2. Butunlay sog‘ayib ketmaslik shunday hollarda ro‘y bera-

diki, bunda kasallik oqibatida funksiyalarning buzilishi butunlay 

yo‘qolib ketmaydi. Masalan, ko‘k yo‘taldan so‘ng uzoq vaqtgacha 

yo‘tal, skarlatina, bo‘g‘ma va boshqa kasalliklardan keyin vaqtin-

cha yurak faoliyatining susayishi qoladi. Kasallikning bu qoldiq 

holatlari turg‘un bo‘lmay vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketadi.

3. Agar organizm biror shikastlanish tufayli vujudga kel-

gan yashash sharoitlarining o‘zgarishiga moslasha olmasa, uning 

yasha shi mum kin bo‘lmay qoladi va o‘lim yuz beradi.

O‘LIM

O‘lim deganda, organizm funksiyalarining o‘zgarishi, yashash-

ga iloj qolmaydigan darajada butunlay to‘xtashi tushuniladi. O‘lim-

ning uch bosqichi tafovut etiladi: agoniya, klinik o‘lim va biologik 

o‘lim. O‘limning bu bosqichlarida organizmning funksiyalari as-

ta-sekin to‘xtaydi.

1. Agoniya organizmning barcha hayotiy funksiyalarining bu-

zilishi bilan xarakterlanadi: nerv tizimining faoliyati buziladi, 

ba’zan hushdan ketadi, qo‘zg‘alish tormozlanish bilan almashi-

nadi, to‘xtab-to‘xtab nafas oladi, yurak ishi zaiflashadi, arterial 

bosim bir ko‘tarilib bir pasayib ketadi, taxikardiya bradikardiya 

bilan almashinadi, harorat pasayadi, reflekslar susayadi. Agoniya 

birnecha minutdan to 2–3 kungacha davom etishi mumkin.

2. Klinik o‘lim agoniyadan so‘ng boshlanib, qon aylanishi, na-

fasning butunlay to‘xtashi va reflekslarning yo‘qolishi bilan xa-

rakterlanadi. Ammo klinik o‘limdan keyin birmuncha vaqt davo-

mida ichak peristaltikasi kuzatiladi, soch, tirnoqlar o‘sib turadi va 

moddalar almashinuvining to‘xtamaganligini ko‘rsatuvchi boshqa 

belgilar ham bo‘ladi.

3. Biologik o‘lim deganda ayrim a’zo va to‘qimalarning hayo-

tini tiklab bo‘lmaslik holati tushuniladi va to‘qimalarda qayta-

rib bo‘lmaydigan o‘zgarishlar yuzaga keladi. Bu haqiqiy o‘lim. Bu 

davr organizm faoliyatini tiklab bo‘lmaydigan holat.

---

40

Klinik o‘limdan so‘ng bir qancha vaqtgacha ayrim a’zolar-

nigina emas balki butun organizmning hayotini tiklash mumkin. 

A’zolar ma’lum vaqt ichida hayotga qayta olish holatida bo‘ladi. 

Hayot ga qayta olish davri turli a’zolar va to‘qimalar uchun turli-

cha. Teri, suyaklar, mushaklar hayotini birnecha soatdan so‘ng va 

hatto bir sut kadan ko‘proq vaqtdan keyin ham tiklash mumkin.

Bosh miya po‘stlog‘i hujayralarning biologik o‘limi ularga arte-

rial qon kelishi to‘xtaganidan birnecha minut keyin yuz beradi.

Organizm va uning ayrim a’zolarining hayotini tiklash g‘oyat-

da muhim masaladir. Ayrim a’zolarning hayotga qayta olish im-

koniyatini aniq lash o‘lganlarning tiriltirish bo‘yicha o‘tkazilgan 

ko‘p taj ribalarga asos bo‘ladi. So‘nggi yillarda to‘qimalarni chu-

qur muzlatib yoki kuchsiz konsentratsiyadagi formalin eritmasini 

ta’sir ettirib paydo qilingan anobioz holatidan transplantatsiya-

ga mo‘ljallangan to‘qimalarni saqlash, to‘qimalarni konservatsiya 

qilish uchun foydalaniladi.

Klinik o‘limdan so‘ng 5–7 minut o‘tgach, hayotni tiklash 

mum kin, bunda sun’iy nafas qilinadi, yurakka massaj qilinadi, 

u yordam qilmasa, yurakka adrenalin yuboriladi. U ham yordam 

qilmasa, elektroshok ko‘krak qafasiga elektrodlar bilan tok yubo-

riladi. O‘lim ga olib keladigan sabablarni va shart-sharoitlarni pa-

tologik anatomiyaning tanatologiya deb ataluvchi sohasi o‘rgana-

di. O‘lish dinamikasini bilish, tiriltirish choralarini ishlab chiqish 

va sud tibbiyotning maqsadlari uchun zarurdir.

O‘limni birnecha turlari bo‘ladi:

Tabiiy o‘lim juda ham keksayganda organizmning ishdan chi-

qishi va funksiyalarining asta-sekin so‘nishi tufayli yuz beradi. 

Bunday o‘lim kamdan kam uchraydi, chunki hatto juda qari kishi-

lar ham ko‘pincha, kasalliklardan o‘ladi.

Patologik yoki bevaqt o‘lim g‘ayritabiiy yoki kasalliklar oqi-

batida bo‘ladi.

To‘satdan yoki birdan o‘lish deb kutilmaganda ya’ni butun lay 

soppa-sog‘ yurgan vaqtda yuz beradigan o‘limga aytiladi. Ko‘pin-

cha, bosh miya yoki yurakda birdan qon aylanishining buzilishi 

tufayli ular funksiyalarining to‘xtashi oqibatida yoki aorta va yi-

rik arteriyalarning yorilishi natijasida tez qon yo‘qotilganda to‘-

satdan o‘lim yuz beradi.

O‘limdan so‘ng bir qancha vaqt o‘tgach, murdada o‘limdan 

ke yingi yoki murdaga xos o‘zgarishlar rivojlanadi, bu atrof-mu-

---

41

hitning ta’siriga va murdada yuz beradigan turli jarayonlarga 

bog‘liq.

1. Murdaning sovushi murda bilan atrof-muhit haroratining 

baravarlashishi natijasida ro‘y beradi. Ba’zi kasalliklar oqibatida 

o‘lim sodir bo‘lganda, tana harorati darhol vaqtincha birmuncha 

ko‘tariladi.

2. Murda terisi va shilliq pardalar o‘limdan so‘ng tez orada 

quriydi. Ko‘zning muguz pardasining qurishi uning xiralashishi 

ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.

3. Murda, odatda, o‘limdan 4–6 soatdan keyin qotadi: ko‘nda-

lang tar g‘il va silliq mushaklar qisqarib qattiq bo‘lib qoladi. Mur-

da issiq xonada sovuq xonadagiga qaraganda tezroq qotadi. Chan-

gak bo‘lib tirishib qo‘lgan shaxslar murdasi, ayniqsa, tez va ku-

chli darajada qotib qoladi. O‘lim uzoq davom etgan agonal davr-

dan so‘ng yuz berganda, ayniqsa, oriqlab ketgan kasallar o‘lganda, 

shuning dek, sepsisdan o‘lganda juda sekin qotadi yoki butunlay 

qotmaydi. Agar qotib qolgan mushaklar tortilsa, murda yumshay-

di. Qotgan murda, odatda, 24 soatdan keyin yum shaydi.

4. Murdada qonning ivishi yurak va yirik qon tomirlar bo‘sh-

lig‘ida sodir bo‘ladi. U odam o‘lishi bilanoq boshlanadi. Qonda 

qattiq qizil elastik yuzi silliq yaltiroq ivindilar hosil bo‘ladi. Ti-

riklikda hosil bo‘ladigan, odatda, qon tomirlar devoriga yopish-

gan xira va g‘adir-budur ivindilardan farqli o‘laroq, ular tomir-

larda erkin yotadi. Kislorod kam bo‘lgan qon (masalan, bo‘g‘ib 

o‘ldirilganda) ivimasligi mumkin.

5. Gavdaning pastki tomonlariga qon oqib kelishi tufayli teri-

da qora-ko‘kimtir murda dog‘lari paydo bo‘ladi.

6. Murdaning aynishi murdadagi fermentlar ta’sirida va mik-

roorganizmlarning hayot faoliyati natijasida yuz beradi. Issiqliq va 

namlik murdaning aynishini kuchaytiradi. Quruq muhit, murda-

ning qurib qolishi va sovuq murdaning aynishini to‘xtatib turadi. 

Yum shoq to‘qimalarning yemirilishi murdaning qanday muhitda 

bo‘lishiga ko‘ ra turli muddat ichida sodir bo‘ladi.

Murda o‘zgarishlarini xarakteriga qarab o‘limning sabablarini-

gina emas, balki vaqtini, o‘lim vaqtida odam qay holatda bo‘lga-

nini aniq lash va sud tibbiyoti amaliyoti uchun muhim bo‘lgan qa-

tor savollarga javob berish mumkin.

---

42