Anatomiya 2014. indd

Avtonom nerv tizimining parasimpatik qismi

Avtonom nerv tizimining parasimpatik qismi bosh va dumg‘a-

za qism lariga bo‘linadi.

Uning bosh qismi ko‘zni harakatlantiruvchi, yuz (oraliq), 

til-halqum va adashgan nervlarining avtonom o‘zaklari, ulardan 

chiquvchi tugun oldi tolalar, kiprikli, qanot-tanglay, quloq, jag‘ 

osti va til osti tugunlari, shuningdek, ichki a’zolar devorida joy-

lashgan intramural tugunlar va ulardan chiquvchi tugun orqa to-

lalardan iborat.

Dumg‘aza qismi orqa miyaning II–IV dumg‘aza segmentlarida 

joylashgan parasimpatik o‘zaklar, chanoqdagi ichki a’zolar nervla-

ri va tugunlaridan iborat.

1. Ko‘zni harakatlantiruvchi nervning parasimpatik qismi 

uning juft qo‘shimcha (Yakubovich) va toq parasimpatik (Perlia) 

o‘zaklari, kiprikli tugun va ularda joylashgan hujayra o‘siq laridan 

iborat. Bu o‘zak hujayralari aksonlari (tugun oldi tolalar) ko‘zni 

harakatlantiruvchi nerv tarkibida ko‘z kosasiga kirib, undan aj-

raydi va kiprikli tugun hujayralarida tugaydi. Undan chiqqan tu-

gun orqa tolalar kalta kiprikli nervlar tarkibida kiprikli mushak va 

qorachiqni toraytiruvchi mushaklarni innervatsiya qiladi.

2. Yuz (oraliq) nervning parasimpatik qismi yuqorigi so‘lak 

ajratuv chi o‘zak, qanot-tanglay, jag‘ osti tugunlari va ularda 

joylash gan hujayra o‘siqlaridan iborat. Yuz nervi tarkibida yo‘nal-

gan yuqo rigi so‘lak ajratuvchi o‘zakning tugun oldi tolalarining bir 

qismi nerv ning tizzachasi sohasida katta tosh nervi bo‘lib ajrab, 

---

491

o‘z nomidagi tirqish orqali kalla ichiga kiradi. U chakka suyagi 

piramidasidagi egat bo‘ylab yo‘nalib, yirtiq teshik orqali kalladan 

chiqqach simpatik nerv bilan qo‘shilib, qanotsimon kanal nervini 

hosil qiladi va qanot-tanglay tuguni hujayralarida tugaydi.

Qanot-tanglay tuguni hujayralaridan boshlangan tugun orqa 

tolalar ko‘z yoshi bezi, burun bo‘shlig‘i, tanglay va halqum shil-

liq pardasi bezlarini innervatsiya qiladi. Tugun orqa tolalarning 

bosh qa qismi nog‘ora tori tarkibida kalladan tosh-nog‘ora yorig‘i 

orqali o‘tib, til nervi tarkibida jag‘ osti va til osti tugunlariga bo-

radi. Bu tu gunlar hujayralaridan bosh langan tugun orqa tolalar 

jag‘ osti va til osti bezlarini innervatsiya qiladi.

3. Til-halqum nervining parasimpatik qismi pastki so‘lak ajra-

tuvchi o‘zak, quloq tuguni va ularda joylashgan hujayra o‘siqla-

ridan iborat. Til-halqum nervi tarkibida yo‘nalgan pastki so‘lak 

ajratuvchi o‘zakning tugun oldi tolalari til-halqum nervi tarkibida 

bo‘yinturuq teshigi orqali kalla bo‘shlig‘idan chiqadi. Bu teshik-

ning pastki chekkasida parasimpatik tugun oldi tolalari nog‘ora 

nervi tarkibida nog‘ora bo‘shlig‘iga kiradi. Keyin bu tolalar no-

g‘ora bo‘shlig‘idan kichik tosh nervi tirqishi orqali kichik tosh 

ner vi bo‘lib, kalla ichiga chiqadi. Chakka suyagi piramidasida-

gi o‘z nomidagi egatda yo‘nalib, kalladan ponasimon-tosh yorig‘i 

orqali chiqadi va quloq tuguniga qo‘shiladi. Bu tugunning hujay-

ralaridan bosh langan tugun orqa tolalar quloq-chakka nervi tarki-

bida quloq oldi beziga boradi.

4. Adashgan nervning parasimpatik qismi nervning dorzal 

o‘zagi, a’zolar devorida joylashgan ko‘p sonli nerv tugunlari va 

ularning o‘siq laridan iborat. Adashgan nerv tarkibida yo‘nalgan 

dorzal o‘zakning tugun oldi tolalari a’zolar yonida va devori 

ichida joylashgan (intramural) avtonom  tugunlariga boradi. Bu 

tugunlarda joylashgan hujayra aksonlari tugun orqa tolalarni ho-

sil qilib, bo‘yin, ko‘krak qafasi, qorin bo‘shlig‘idagi ichki a’zo-

larni to pastga tushuvchi chambar ichakkacha bo‘lgan qismini 

silliq mushaklari va bezlari faoliyatini innervatsiya qiladi.

5. Parasimpatik nerv tizimining dumg‘aza qismi orqa miya-

ning II–IV dumg‘aza segmentlari sohasidagi oraliq medial 

o‘zaklar, chanoq parasimpatik tugunlari va ularning o‘siqlaridan 

iborat. Dum g‘aza parasimpatik o‘zaklari hujayralarining o‘siqlari 

dumg‘aza nervlarining oldingi ildizlari tarkibida dumg‘aza suya-

gi chanoq teshiklari orqali chiqqach, undan ajralib, chanoq ichki 

---

492

a’zo nervla rini hosil qiladi. Bu nervlar pastki qorin osti chigaliga 

qo‘shiladi va uning tarmoqlari tarkibida siydik-tanosil a’zolari, 

yo‘g‘on ichakning chap bukilmasidan pastki qismi devoridagi va 

a’zolar yonidagi tugunlarda tugaydi. Bu tugun hujayralari akson-

lari tugun orqa tolalarni hosil qilib, a’zolarning silliq mushaklari 

va bezlarni innervatsiya qiladi.