Anatomiya 2014. indd

Qon bosimi va puls

Qon tomirlar tizimida qon oqishini yurak hosil qiladigan va 

qo‘llab turadigan arteriya va venalar o‘rtasidagi bosim farqi ta’min-

lab turadi. Yurakning har bir sistolasida arteriyalarga ma’lum miq-

dorda qon otilib chiqadi. Arteriya va venalar katta qarshilik kuchi-

ga ega bo‘lgani uchun qonning faqat bir qismigina venalarga o‘tadi 

va arteriyalarda qon bosimi nolga tushmaydi. Bundan tash qari qon 

bosimini kattaligida aylanayotgan qon miqdori va qonning yopish-

qoqligiga ham bog‘liq. Mo‘tadil sharoit da qon tomirlar qonga to‘la 

bo‘ladi. Sistola vaqtida arteriyalarning devori cho‘zilib elastik ta-

ranglashuv holatida bo‘ladi, diastola vaqtida aorta va yirik arte-

riyalarning cho‘zilgan elastik devori qonga bosim ta’siri ko‘rsata-

di, shuning uchun qon oqimi to‘xtamaydi. Arteriya tizimida qon 

bosimi qorinchalar sistolasi vaqtida ko‘tariladi va diastola davrida 

qonning periferiyaga oqishiga qarab pasayadi. Sistola vaqtida ku-

zatiladigan eng yuqo ri bosim maksimal bosim yoki sistolik bosim 

deb ataladi. Diastola vaqtidagi eng kam bosimni diastolik yoki mi-

nimal bosim deyiladi.

Sog‘lom katta odamlarda maksimal bosim 110–120 mm s.u. 

ga, minimali esa 70–80 mm s.u. teng. Bolalarning bosimi arte-

riyalar devorini elastikligi katta bo‘lgani uchun kattalarga nisbatan 

kam. Qarigan vaqtda qon tomirlar devori elastikligi kamayganligi 

uchun qon bosimi darajasi ko‘tariladi. Maksimal va minimal bo-

simlar o‘rtasidagi farq puls bosimi deb ataladi. U 40–50 mm s.u. 

teng.

---

395

Qon tomirlar tizimining turli qismlari qon oqishiga bir xil 

ta’sir ko‘rsatmaydi, shuning uchun bosimning pasayishi bir tekis 

bo‘lmaydi. Eng ko‘p qarshilik korsatadigan qismlar bo‘lgan arte-

riola va kapillyarlarda qonni surish uchun yurakning 85 % ener-

giyasi sarf bo‘lsa, yirik, o‘rta arteriyalar va venalarda 15 % ener-

giyasi sarf bo‘ladi. Aorta va yirik arteriyalarda qon bosimi 110–

120, arteriolalarda 60–70, ka pillyarning arteriya uchida – 30, ve-

na uchida – 15 mm s.u. teng. Ve na larda bosim sekin-asta pasaya-

di. Qo‘l-oyoq venalarida u 5–8 mm s.u. teng bo‘lsa, yirik vena-

larda manfiy bo‘lishi ham mumkin.