Anatomiya 2014. indd

Tana haroratini boshqarish (termoregulyatsiya)

Tirik organizmda beto‘xtov moddalar almashinuvi tufayli doi-

mo issiqlik hosil bo‘ladi va shu bilan bir vaqtda tana yuzasidan 

tashqi muhit ga doimo issiqlik yo‘qotiladi. Shuning uchun tana ha-

rorati is siqlik hosil bo‘lishi va yo‘qotish jarayonlarining nisbati-

ga bog‘liq. 

Organizmda issiqlik tananing katta qismini tashkil qiluvchi 

mu  shaklarning qisqarishida hosil bo‘ladi. Faol ish bajarganda is-

siqlik hosil bo‘lishi oshadi. Ichki a’zolardan jigarda unda sodir 

bo‘layot gan moddalar almashinuvi jarayonida nisbatan kuchli is-

siqlik hosil bo‘ladi.

Issiqlikni yo‘qotish teri, o‘pkalar va oz miqdorda siydik va axlat 

bilan chiqariladi. Mushaklar va ichki a’zolarda isigan qon teriga oqib 

keladi va terida sovib oqib ketadi. 

Teri orqali issiqlik yo‘qotish: 1) o‘tkazish yo‘li bilan (odam 

o‘tirganida, yotganida) tanaga tegib turgan havo, suv yoki buyum-

lar harorati teri haroratidan past bo‘lganida issiqlik yo‘qotiladi; 

2) nurlanish yo‘li bilan atrofdagi havo harorati tana haroratidan 

past bo‘l ganida kuzatiladi. Bunda tana boshqa issiq jismlar ka-

bi uzun to‘lqinli infraqizil nurlar tarqatadi; 3) teri yuzasidan suv 

va terni bug‘lanishi yo‘li bilan 1 ml suv ni bug‘lanishi 0,58 kkal 

issiqlik yo‘qotish orqali o‘tadi. O‘pkada chiqarilayotgan havoni 

isishi va alveolalar yuzasidan suvni bug‘lanishi ro‘y beradi.

Tana haroratini doimiyligi nerv va gumoral yo‘l bilan bosh-

qariladi. Terida termoretseptorlar – atrofdagi havo haroratini 

o‘zgarishini sezuvchi sovuqlik va issiqlik retseptorlari bor. Tash qi 

muhit haroratini pasayishi, sovuqlik retseptorlaridan nerv impuls-

lari oraliq miyada joylashgan issiq lik markaziga, undan harakat-

lantiruvchi nerv lar orqali mushaklarga boradi. Mushaklar tonusi 

oshadi yoki «mu shak titrashi» hosil bo‘lib, moddalar almashinu-

vini va issiqlik hosil bo‘lishini oshiradi. Bu bilan bir vaqt da teri-

ning qon tomirlari torayib, issiq lik yo‘qotish kamayadi.

Atrofdagi harorat ko‘tarilganda, modda almashinuvi pasaya-

di va terining qon tomirlari kengayib issiqlik yo‘qotish kuchaya-

di. Bu kamlik qilsa, teri yuzasidan ter chiqishi va suv bug‘lanishi 

kuzatiladi. Tashqi muhit harorati o‘zgarganida, reflektor ravish-

da ichki sekre tsiya bezlaridan qalqonsimon, buyrak usti va osh-

qozon osti bezlarining fao liyati o‘zgaradi. Ularning gormonlari 

---

319

oksidlanish jarayonlarini kuchaytiradi. Gipofiz qalqonsimon bez 

gormoni sekretsiyasini tormozlab, modda almashinuvini va tana 

haroratini pasaytiradi. 

Odamning, odatda, qo‘ltiq ostida o‘lchanadigan tana haro-

rati o‘r tacha 36,6 °C (36 dan 37 °C gacha). Emizikli bolalarda 

tana haroratini to‘g‘ ri ichakda o‘lchanadi, u yerda u biroz yu-

qori (36,5–37,5 °C). Sutka davo mida tana harorati 1° atrofida 

o‘zgarishi mumkin. Bu holat moddalar almashinuvining tezligi-

ga bog‘liq.