Amur temur va temuriylar boshqaruvi davrida tabobat ilmining rivojlanishi

AMUR TEMUR VA TEMURIYLAR BOSHQARUVI DAVRIDA TABOBAT ILMINING RIVOJLANISHI.

Kenjayev S.N – Buxoro davlat universitetining Pedagogika Instituti Tabiiy va gumanitar fanlar fakulteti Ijtimoiy gumanitar fanlar kafedrasi o’qituvchisi [e-mail][phone]

Dolzarbligi: Amur Temur va Temuriylar davlati boshqaruvi o’zbek davlatchiligida muhim bosqich hisoblanadi.Temuriylar davlati boshqaruvi davrida nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy balki tabobat soxasi ham yuksak darajada rivojlandi.

Maqsadi: Amur Temur va Temuriylar boshqaruvi davrida tabobat soxasining rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ularda ajdodlarimizning ilmiy va ma’daniy merosidan xabardor qilish kerakligini anglashdan iborat.

XIV-asrning ikkinchi yarmida hozirgi O‘zbekiston hududida markazlashgan yirik Temuriylar davlati vujudga keldi. Bu davlatning asoschisi buyuk davlat arbobi va sarkarda Amir Temur edi. U ko‘p qo‘shni mamlakatlarni birlashtirib, Buyuk Temuriylar davlatini barpo etdi. Bu davlat tarkibiga Movarounnahr, Xuroson, Xorazm, sobiq Oltin O'rda yerlari, Hindiston, Eron, Turkiya kabi mamlakatlar kirardi. Hashamatli saroylar, masjid-madrasalar, karvonsaroylar, yo'llar, sardobalar¹, va hammomlar barpo etildi. Shular qatorida kasalxona va dorixonalar ham qad ko'tardi. Bunday iqtisodiy va siyosiy yuksalish o‘z navbatida madaniy va ma'rifiy soxaning rivojlanishni taqozo qildi. Mamlakatda ilm-fan, san’at va adabiyot yuksaldi. Yirik olimlar, faylasuflar, san'at va adabiyot namoyandalari yetishib chiqdilar. Shular qatorida yuksak bilim va tajribaga ega bo'lgan hakimlar ham bor edi.

Amir Temurning nafaqat diniy ilmlar, balki dunyoviy ilmlar hamda tabobat ilmini rivoj toptirishda ham xizmatlari katta boʻlgan. Temuriylar davrida ilm-maʼrifat faqat Ulugʻbek davridan boshlab rivoj topgan, deb tushunilar edi.Yuqorida keltirilgan maʼlumotlardan ayon boʻldiki, Temur nevarasi Ulugʻbekka qadar ham oʻz saltanatida ilm-maʼrifat taraqqiyotiga alohida eʼtibor bergan va shunday xulosa qilish mumkinki, Ulugʻbek akademiyasidek ulkan ilm maskanining poydevoriga ham aslida Temurning oʻzi asos solib ketgan.²

Temuriylar davrida fanning boshqa sohalari qatorida tibbiyot ilmi ham yuksak darajada rivoj topdi. Madrasalarda boshqa dunyoviy fanlar qatorida tibbiyot ilmi ham o‘qitila boshladi. Temur mamlakat obodonchiligi va aholi sog‘lig‘iga alohida ahamiyat bergan. Bu haqda Temurning o‘zi yozgan, yoki aytib turib yozdiigan «Temur tuzuklari» («Temur qonun-qoidalari») nomli mashhur kitobida bunday deyilgan: «Men amr etdimki, katta-kichik har bir shahar va qishloqda masjid, madrasa va xonaqohlar bino etsinlar, faqiru-miskinlarga langarxona* solsinlar, kasallar uchun shifoxonalar qurdirsinlar va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasinlar*. Temurning buyruq va farmonlari vojib hisoblangan, ular so‘zsiz bajarilgan. Bundan kelib chiqadiki, Temur zamonida (XlV-asr) 0‘zbekiston hududidagi har bir shahar va katta qishloqda kasalxona bo‘ Igan. Samarqandning o‘zida *D o r ush-shifoh*, deb ataiuvchi katta kasalxona barpo etilgan. Temur unga boshliq qilib, o‘sha vaqtlardagi yirik hakimlardan biri bo'lgan Mir Sayid Sharifni tayinlagan ekan. «Dor ushshifbh»da yana bir ko'zga ko‘ringan hakim M ansur ibn Muham m ad Y usuf ishlagan. Bu olim «Kitob gumbazi»da saqlanuvchi tibbiy kitoblarning ko'piga sharh tuzgan. 0 ‘zi ham tibga oid bir rechta asar yozgan. Bizga bu muallifning «Odam gavdasining tuzilishi», «Mansummg to‘liq to‘plami» va «G‘iyosiya» nomli asarlari ma’lum. Temur tabiblarga nisbatan yaxshi munosabatda bo’lgan. Ularga hurmat bilan qaragan. Bu haqda Temurning o‘zi bunday deb yozgan: «Men olim va tabiblar bilan yaxshi munosabatda bo'ldim. Tabiblarda kasal navkarlarimni davolatdim».

Demak, Navoiy madrasani tugatganida tibbiyot fanidan ham bilimga ega bo‘lib chiqqan. Tarixiy dalillar shuni ko rsatadiki, Navoiy tibbiyotni juda qunt bilan o'rgangan va bu sohada o'zining mulohaza va fikriariga ega bo‘lgan. Navoiy tibbiyot va sogliqni saqlash masalalari haqida juda to‘g‘ri fikryuritgan. Navoiyningbu masalaga oid fikrlari uning mashhur «Mahbub ul-qulub* («Sevgili qalblar*) nomli asarida bayon etilgan. Bu kitobda Navoiy tibbiyot va tabiblar masalasiga maxsus (15-bob) bag'ishlagan.

Yana Navoiy ta'kidlaydiki, tabibning eng yuksak vazifasi bemorni xastalik azoblaridan qutqarishdir³. Buning uchun tabib yetarli bilim va tajribaga ega bo’lishi shart. Alisher Navoiy har bir tabib uchun juda zarur bo'lgan xislatlandan shirinso'zlik va xushmuomalalikni alohida ta'kidlagan. Navoiyning uqdirishicha, shirinso'zlik va xushmuomalalik bemorga madad bag'ishlab, unda kasallikdan qutilish umidini oshiradi Bu esa juda yaxshi davodir. Navoiy o‘zi tabib bo’lmasa ham, tabiblar faoliyatidagi bu nozik tomonni yaxshi tushungan. Bu haqda Navoiyning o‘zi bunday deb yozgan: “Xushmuomalaa va mehribon tabibning yuzi xastalar ko'ngliga sevimlidir, so'zi esa bemorlar joniga yoqimlidir. Uning har bir nafasi bemorlarga davodir”. Demak, Navoiy bemorni faqat dori bilan davolab bo’lmasligini, uni muvatfaqiyatli davolash uchun xastaning ruhiga ham ta'sir qilish kerakligini bilgan. Navoiyning ta'kidlashicha bemorga harxil dori berilaversa-yu, lekin uning ko'ngliga (ruhiga) salbiy ta'sir etilsa, u tuzalmaydi. Bu haqda Navoiy bunday, deb yozgan: «Tabib agar o‘z kasbiga mohir bo’lsa-yu, ammo o‘zi badfe’l, qo‘pol so‘z bo’lmasa, bemorni har qancha muolaja qilganda ham baribir uning ahvolida ijobiy o ‘zgarrsh paydo qilolmaydi. Afsuski, bunday tabiblar oz emas.»⁴ Tibbiyot ilmini yaxshi o ‘zlashtirib olmagan, tajribasiz tabiblarni Navoiy jallodga o'xshatadi. Bu haqda u bunday, deb yozgan: «Tabobat ilmini yaxshi bilmaydigan tabib xuddi jallodning shogirdi kabidir. U tig‘ bilan o’ldirsa, bu zahar bilan azoblaydi, shubhasiz jallod bunday tabibdan yaxshiroqdir, zero u gunohkorni qatl etadi.⁵

Alisher Navoiy mamlakatda tibbiyot ilmi va sog’liqni saqlash ishlarining rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shgan. Chunonchi, tibbiy muassasalar barpo etish, tibbiy maktablar ochish, tibbiyot sohasida chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish ishlariga rahbarlik qilgan. Masalan, 1480-1482 yillarda Navoiyning rahbarligi ostida Hirot shahrida maxsus tibbiy majmua ( tibbiy kompleks) barpo etilgan. Bu majmua «Shifohiya» nomli kasalxona, «lxlosiya» nomli madrasa va «Safohiya» nomli hammomdan iborat bo‘lgan. «Shifohiya» qoshida tibbiy maktab ham ochilgan. Bu tibbiy majmua haqida mashhur tarixchi Xondamir (G'iyosiddin ibn Humomiddin) bunday ma'lumot bergan: «Bu binolar shahar chekkasida, Injil kanali bo‘yidagi ko‘rkam va bag'oyat bahavo joydaqurilgan. Jomiy madrasasining janub tomonida bag‘oyat latofat va nazokat bilan «Shifohiya» qurilgan. Bu yerda Xizrmaqom hakimlar hamda Iso. damlik tabiblardoimo g'ariblarva bcmorlarni muolaja qilish bilan mashg‘uldirlar».⁶ Navoiy hazratiarining «Dorush-shifoh»ida amaljy tib kitoblaridan dars berish va bemortarni davolash bilan mashg‘uldir.⁷ degan fikrlar aytib o’tilgan. Shunday qilib, Temuriylar davrida mamlakatdagi umumiy yuksalish jarayonida tibbiyot ham yaxshi rivoj topgan edi.

1^ * Karvon yo’llarida barpo etiladigan usti berk suv ombori, hovuz.

2^ Sh.A.Axadov. T.S.Egamovning “Amir Temur va temuriylar davrining intellektual salohiyati” kitobiga asoslanib tayyorlandi

3^ Alisher Navoiy, «Mahbub ul-qulub» «Fan» 1983y. 25 bet.

4^ Alisher Navoiy, «Mahbub ul-qulub» «Fan» 1983y. 25 bet.

5^ Alisher Navoiy, «Mahbub ul-qulub» «Fan» 1983y. 25 bet.

6^ Xondamir Xulosai ul-axbor, O'FAN sharqshunoslik institutining qo'lyozmalar fondi, inv.N-5366, 543-bet.

7^ Xondamir, Xulosai ul-axbor, O‘z FAN Sharqshunoslik instituti, qo'lyozma fondi. inv. N- 5366, 544-bet.