Amonboyev mahammadsidik bozor infratuzilmasi

B i l i m n i m u s t a h k a m l a s h b o ‘y i c h a n a z o r a t s a v o l l a r i :
100

---

5-bob. 0 ‘ZBEKIST0NDA BOZOR
INFRATUZILMASINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHI XUSUSIYATLARI
5.1. 0 ‘zbekistonda bozor infratuzilmasining shakllanishida
fond bozorining ta’siri
0 ‘zbekistonda bozor infratuzilmasini shakllantirish va sa­
marali faoliyatini ta’minlash natijasida aynan fond birjalarini rivo­
jlantirish hamda savdo aylanmasini ko'paytirishga alohida e ’tibor 
berildi. Natijada Toshkent fond birjasida ikkilamchi bozor shak- 
llantirildi va samaradorligi oshirildi.
Toshkent fond biijasida ikkilamchi bozorda banklar qim­
matli qog‘ozlari sotuvi yillar davomida o ‘sib borganini ko‘rishimiz 
mumkin (5.1.1 -rasm).
100
%
90%
80%
70
%
60
%
50%
40%
30%
20
%.
10
%
0
%
m
boshqa sohalm qimmatli qog’ozlari
banklni qmmintli qoozlan
5.1.1-rasm. 0 ‘zbekistonda tijorat banklarining umumiy birja
aylanmasidagi ulushi.
Rasmdagi ma’lumotlarga ko‘ra fond bozorlarida boshqa so­
halar qimmatli qog‘ozlar ulushi kamayib borganligining guvohi 
boMishimiz mumkin. Buning sababi esa qimmatli qog‘ozlar bo­
zorida moliya sektori, aynan, banklar qimmatli qog‘ozlari narxlari 
va likvidligining ortib borishi hamda banklaming iqtisodiyotdagi 
rolining oshganligi orqali namoyon boMadi. Unga ko‘ra bank­
lar qimmatli qog‘ozlarining umumiy birja aylanmasidagi ulushi
101
2008 у 
2009V 
2010v 
2011 у 1 oktvabr

---

2008- yildagi 39,1 foizdan 2011- yil 1- oktabr holatiga 62,4 foizga 
yetganini ko'rishimiz mumkin.
Hozirgi kunda qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi 
ko‘p jihatdan qimmatli qog‘ozlaming likvidligi va ulaming daro- 
madligi bilan bog‘liq bo‘lib, banklaming qimmatli qog‘ozlariga 
nisbatan boshqa sohalar qimmatli qog‘ozlarining yetarli darajada 
oshmayotganligi ulaming fond biijalaridagi ishonchliligini ham 
ko‘rsatadi.
Mamlakatimiz fond bozorining rivojlanishiga bank-moliya 
sohasidagi kompaniyalar, ayniqsa, tijorat banklari o‘zlarining katta 
hissasini qo‘shmoqda.
Qimmatli qog‘ozlar bozoriga xizmat qiluvchi infratuzilma 
muassasalari mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o ‘tish munosa­
bati bilan tarkib topayotgan sohalardan hisoblanadi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasida Davlat mulkini boshqarish davlat qo‘mitasi qoshida 
Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat 
qilish maqsadida 1996- yilning mart oyida maxsus markaz tashkil 
etilib, unga quyidagi vazifalar yuklatildi:
-m am lakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini shakllantirish, 
rivojlantirish, nazorat qilish va bajarish borasida davlat siyosatini 
amalga oshirish;
-m am lakatda ro ‘yxatdan o ‘tkazilgan qimmatli qog‘ozlar 
chiqarilishi va bozor qatnashchilarining, qimmatli qog‘ozlar tuz­
ilmasi va rivojlanishi bo‘yicha m a’lumotlar bankining yagona 
reestrlarini yuritish, hisobga olish va hisobotini tashkil etish, qim­
matli qog‘ozlar muomalasini, bozor qatnashchilarining kasb faoli­
yatini boshqarish;
-qim m atli 
qog‘ozlar 
bozorlarida 
milliy 
va 
xorijiy 
emitentlaming samarali muomalada bo‘lishi uchun zarur huquqiy 
shart-sharoitlami ta’minlovchi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish;
—qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalami amalga oshiruvchi 
yuridik va jismoniy shaxslar — investorlaming huquq va manfaatla­
rini himoya qilish;
102

---

-qim m atli qog‘ozlar bozorining holati va uning qatnashchi­
lari to‘g‘risida investorlarni va jamoatchilikni keng xabardor qilish;
-qim m atli qog‘ozlar bozorining samarali infratuzilmasini 
tashkil etishda qatnashish;
- 0 ‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, idoralari, mahalliy 
boshqaruv organlarining, birlashmalaming qimmatli qog‘ozlar bo­
zoridagi faoliyatini muvofiqlashtirish.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga 
binoan 1994- yilda Toshkent fond birjasi tashkil etilib, bugungi 
kunda u respublikamizda 12 ta mintaqalararo bo‘linmalarga ega. 
Toshkent fond birjasining mintaqalararo savdolar qatnashchi­
lari mintaqalardagi savdoga chiqariluvchi aksiyalar hajmi haqi­
dagi axborotga ega bo‘lib qolmasdan, balki bevosita bitim tuz­
ish imkoniga egadirlar. Bunday bitimlar taklif qilingan aksiyalar 
bo‘yicha elektron bankning mavjudligi tufayli Toshkent fond birja­
sida ishlab chiqilgan dasturiy vositalar bilan jihozlangan maxsus 
telekommunikatsiya tizimi orqali amalga oshiriladi.
Mustaqillikning birinchi 10 yilligida Fond birjasini tashkil 
etish bilan bir qatorda investitsiya muassasalari - fond bozorin­
ing ixtisoslashgan ishtirokchilari tarmog‘ini ham shakllantirishga 
kirishildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi «Qimmatli qog‘ozlar bozorin­
ing amal qilishi mexanizmi to ‘g ‘risida»gi Qonuniga binoan qim­
matli qog‘ozlar bozorida maxsus faoliyatni amalga oshiruvchi 
investitsiya muassasalarining 9 ta turi - investitsiya vositachisi, 
investitsiya maslahatchisi, investitsiya kompaniyasi, investitsiya 
fondi, boshqaruv kompaniyasi, depozitariy, hisob-kliring tashki­
loti, qimmatli qog‘ozlar egalari ro'yxatini yurituvchi, qimmatli 
qog‘ozlar nominal yurituvchisi belgilab berildi (5.1.1-jadval). Bu 
bozor iqtisodiyotining ilk bozor infratuzilma institutlarini shakllan­
tirish davrlariga to‘g‘ri keladi va ulaming rivojlanishini ta’minlash 
ko‘p jihatdan tadbiqiy xususiyatga ega boMgan. Hozirda bu so­
halami rivojlantirish borasida juda keng ko‘lamdagi iqtisodiy islo­
hotlar amalga oshirilmoqda.