Amir Temurning harbiy islohoti va uning bugungi kundagi ahamiyati mundarija

I-BOB. AMIR TEMUR DAVRI DAVLAT BOShQARUV ASOSLARI

1.1 Amir Temur davri davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlari

Amir Temur davri tarixining turli qirralariga oid qator tadqiqotlar olib borilganligiga qaramay bu davr davlat boshkaruvining o’ziga xos xususiyatlari mavzusi alohida tadqiqot sifatida o’rganilmagan.

Amir Temur davlat boshqaruvida o’rta asr ananalarini saqlab qolgan bo’lsa ham uning boshqaruvida ko’plab o’ziga xos xususiyatlar mavjud.
Xorijlik mualliflar T.Lens va G. Loury Sohibqiron Amir Temur saltanati nafaqat harbiy kuch bilan barqaror turganligini, balki bu davlat boshqaruvidagi siyosiy, ijtimoiy, madaniy hayotdagi turk-mo’g’ul an’analarining eng maqbul va afzal jihatlarining saqlanib qolinganligi ham davlatni mustahkam turishidagi muhim omil deb hisoblaydilar va bu davlat boshqaruvining en7g ilg’or tizimlaridan ekanligini alohida ta’kidlaidilar .
Shuningdek, M. Haydar ham davlat boshqaruv institutlarida o’troq va ko’chmanchi aholi madaniyati aks etganligini, har ikki toifa aholi madaniy an’dnalarining davlatchilikka singdirilganligini alohida ta’kidlab, bu an’analar davlatni mustahkam boshqarishga katta ta’sir ko’rsatganligini ko’rsatib o’tadi. Muallifning fikricha, har ikki madaniyat an’analari boshqaruvga singdirilsa-da, ammo barcha jabhalarda turkiy davlatchilik an’analarining yetakchilik qilganligini ham ko’rsatib o’tadi.
Demak, boshqaruvda o’troq va ko’chmanchi aholining diniy, milliy, mintaqaviy, etnik kadriyatlari ham uyg’unlik kasb etgan. Bu esa davlatning ijobiy taraqqiyotiga tasir ko’rsatgan.
Amerika olimi Beatris Mans Amir Temur hokimiyatga kelish arafasida Chig’atoy Ulusining mavkei katta bo’lganligi, mintaqada mo’g’ul boshqaruvi o’rnatilganligi sababli Chig’atoy zodagonlari siyosiy va mamuriy hokimiyatda katta rol o’ynagani, bu ananalarning Amir Temur davrida ham saqlanib qolganligini takidlab o’tgan.
Uning fikricha, fuqarolik boshkaruvida fors tili va madaniyati ananalari ustunlik qilgan, ammo davlatni boshqarishda forsiyzabon kishilardan ko’ra turk-mo’g’ul urug’laridan bo’lgan amirlarning tasiri kuchli bo’lgan, aksar hollarda chig’atoy amirlari mamuriy boshqaruvga jalb etilgan.
Ijtimoiy-siyosiy hayotda urug’-qabilachilik ananalari saqlanib barlos, arlot, jaloyir, suldus, yasuri, apardi kabilalari, Xuttalon amirlari, qoraunnaslar siyosiy jihatdan Amir Temur davrida katta mavqyega ega bo’lgan. Ular orasida barlos qabilasining mavqyei boshqa qabilalarnikidan kuchli bo’lgan.
Biz albatta Beatris Mansning bu fikrlariga ko’shilamiz, chunki Amir Temurning o’zi barlos qabilasidan bo’lgan va bu qabila zodagonlarining mavqyei kuchli bo’lgan.
Amir Temur davlatni boshkarishda ikki toifa kishilarning-forsiy va chig’atoylarning mavke, bilim va tajribalaridan foydalangan, ammo ularning kuch va imkoniyatlarini cheklashga intilgan, boshqa monarxlar kabi ko’lida barcha sohalar ustidan nazorat o’rnatishga intilgan .
Beatris Mans o’z tadqiqotida Amir Temur turk-mo’g’ul va fors-arab ananalaridan boshkaruvga moslab foydalangani haqida alohida takidlab o’tgan¹.
Amir Temur davlat boshqaruvida turk, mo’g’ul, arab ananalari uyg’unlashtirilgan holda bir-birini to’ldirdi. Milliy davlatchilik qadriyatlarimiz ushbu davlatning poydevori bo’lib xizmat qildi. Amir Temur davri rivojlangan davlatlari boshqaruvidagi afzal jihatlar milliy mentalitetimizga xos ravishda tanlab olindi va ijobiy rivojlantirildi.
Dissertant X.Mamatov Amir Temur davlat boshqaruvidagi eng birinchi tamoyil Sohibqiron Amir Temurning xalq bilan davlatni birlashtiruvchi kuch sifatida musulmon dinini qo’llab-quvvatlash, uni rivojlantirish, himoya kilish, musulmon hukuqiga amal qilish tamoyili² deb hisoblaydi. Biz muallifning fikriga qo’shilgan holda ushbu jihat davlat mafkurasi va manaviy tayanchini kuchaytirishga xizmat qilgan, deb fikr bildiramiz. Amir Temur Chingizxon kabi fotihlardan farkli ravishda islom mafkurasining kuchidan o’z davlatini mustahkamlashda foydalandi. Uning asosiy maqsadlaridan biri mo’g’ullar davrida zaiflashib qolgan islom dini ananalarini kuchaytirish, o’z qo’l ostidagi xalqlarnin tinchligini, iqtisodiy barkarorligi, konuniylik va adolatni taminlash edi. Uziga karam yerlardan boju xiroj olish bilan cheklanib, ularning farovonligi bilan qiziqmagan bazi podshohlardan Amir Temurning farqi ham shundadir. Amir Temur davlatida konun ustivorligi va adolat qoidalariga qat’iy amal qilingani uning o’ziga xos xususiyatlaridandir.
Nizomiddin Shomiy hukmdor Amir Temurga shunday baho beradi: « u... bir komilzot bo’lib, uning lutfu-qahri har bir zamon talabiga ko’ra olam ahliga namoyon bo’lib turadi. Uning hayrli ishlari, rasm-rusumlari fe’l-atvori va so’zlarining ta’siri faqat yillar emas, ko’p asrlar davomida zamona sahifasida boqiy qoladi, nabira-chabiralari, do’stlari va yakinlari o’sha yo’ldan yuradilar, uning fe’li harakati va nufuzli hukmlariga.
erishadilar. Bu da’voni shohidi va bu manoning nishoni adolatli, eng himmatli ulug’ amir Sohibqiron Amir Temur Kuragonning vujudi shariflaridir. Uning adolatli siyosati jazoga yaqin, qahri esa lutfga aralashdir... Yuqori darajadagi fozillar va ulardan quyirok kishilarning har birini o’z martabasiga ko’ra barqaror tutadi. Har bir kishini fazli va donishmandligi darajasiga loyiq maqomga qo’yadi. Mashoyihlar va solih bandalarni uluglaydi, ular bilan hamsuhbat va hammajlis bo’lishga rag’bat ko’rsatadi. Ojiz kishilaru rayyatlarni, savdogaru dehqonlarni muhofaza etishda qonunlarga rioya qilib, adolat rasmini bajo keltiradi"³.
Bu davrda xalqaro miqyosda iqtisod, savdo, tashqi siyosat va diplomatiyaning global muammolari diplomatik va rasmiy darajada hal etishga o’tilganligi Amir Temur davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlaridan biri edi. Ushbu tadbirlar esa Ipak yo’lining eng muhim tarmoqlari ustidan nazorat o’rnatishga, myntaqada kuchli geosiyosat yuritishga, integrasion jarayonlarning kuchayishi va kengayishiga olib keladi. Davlat ichki va tashqi bozor munosabatlari har tomonlama ko’llab-quvvatlab, tadbirkorlik faoliyatiga katta yo’l ochib beradi.
Bizningcha, Amir Temur davlatni boshkarish siyosatining chingiziylar davlatchiligi an’analaridan farq qiluvchi qator jihatlari mavjud.
Birinchidan, Devon tizimi qadimgi davlatchilik an’analarimizga muvofiq tuzilgan bo’lib, bu apparat-ma’muriy tizimni Sohibqiron boshqaruvga asos qilib olib kirgan edi.
Ikkinchidan, agar Chingizxon 1206 yilda chaqirilgan Qurultoyda urug-qabilachilik tuzumida yashayotgan, chet el zulmi ostida ezilmagan, geosiyosiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lmagan yerda osonlik bilan ilk ko’chmanchi feodal mo’gul davlatining rahbari etib saylangan bo’lsa, Amir Temur yuzlab yillar ilgari katta davlatchilik taraqqiyotiga erishgan, IX-XII asrlarda o’zining manaviy merosi bilan dunyo sivilizasiyasini bemisl darajadaboyitgan o’troq va yarim o’troq aholining yurtida yagona davlat tuzishga muyassar bo’lgan edi.
G’arb va Sharkni bog’lovchi ko’prik hisoblangan O’rta Osiyo yer osti va yer usti boyliklariga kon, tabiati mo’tadil, eng muhimi barcha fotihlarning nazari tushadigan, Buyuk Ipak yo’lining yirik tarmogi o’tgan, geosiyosiy muhim xudud edi. XIII-XIV asrlarda O’rta Osiyo xalqlari bir yarim asrlik mo’gul zulmi va adolatsizliklardan ezilib, ruhan tushgan, tarqoqlik kuchayib iqtisod pasayib ketgan murakkab davr edi. Amir Temur ana shunday murakkab davrda markazlashgan davlat tuzishdek murakkab vazifani bajargan edi.
Uchinchidan, mo’ngul davlati mafkurasiga zid ravishda islohotlarda islom mafkurasi avvalgi o’ringa qo’yilgan.
To’rtinchidan, Amir Temur Chingizxondan farqli ravishda islom va adolat bayrogi osti da yurishlar uyushtirgan.
Beshinchidan, Chingizxon o’z boshqaruvida ko’chmanchi aholining manfaatlarini himoya qilgan. Amir Temur esa o’troq va ko’chmanchi aholining manfaatlarini uyg’unlashtirgan holda davlatni boshqargan;
Oltinchidan, Chingizxon asosan boylik orttirish yurishlar uyushtirgan. Amir Temur esa mintaqalarda boju xirojlar olish bilan birga islom dini, tinchlik, xotirjamlik, adolat, qonuniylik, iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash yo’lida faoliyat yuritdi;
Yettinchidan, Chingizxon o’zi yurish qilgan yerlarda o’z ortidan vayronalar qoldirgan va bu yo’qotishlar ko’plab xalqlar va davlatlarning qariyb bir yuz ellik yil orqaga qaytishiga, taraqqiyotning keskin darajada pasayib ketishiga sabab bo’lgan. Amir Temurning mintakalardagi yurishlari shunchaki boylik orttirish missiyasi emas, uning zaminida jiddiy asoslar mavjud edi. Amir Temur o’z raqiblarining aybibilan vayron etgan yerlarni vaqti kelib qayta tiklagan va o’ziga bo’ysungan yerlarda keng bunyodkorlik ishlarini olib borgan. Chingizxondan Amir Temur tomonidan bunyod etilgan Samarkand, Kesh, Boylaqon kabi muhtasham shaharlar, shifoxonalar,
masjidu madrasalar, ko’priklar, rabotlaru bozorlar barpo etilgan emas. Bu masalada ham ularni bir-biri bilan taqqoslab bo’lmaydi. Bazi adabiyotlarda Chingizxon va Amir Temur beshafkatlikda teng ayblanadi, ammo Amir Temur keltirilgan vayronalar raqiblari tomonidan sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan jazo tariqasida ro’y berganini unutmaslik kerak. Uning Isfahon, Sabzavor kabi shaharlarda qirg’inlar uyushtirgani, odamlar kallasidan minoralar qurgani hakida malumotlar bo’lishiga qaramasdan hali arxeolog olimlar tomonidan bu faktlarning birortasi isbot etilmagan⁴. Biz bu bilan Amir Temur tomonidan uyushtirilgan qirg’inlarni oqlamoqchi emasmiz, Amir Temur yurishlari davrida sodir etilgan vayronalar va berilgan kurbonlarga xalq aybdor emas edi, ammo u davr zaiflar kuchlilarga bo’ysungan, xalkaro siyosiy nufuz harbiy kuch orqali mustahkamlangan, bu davr urushlar davri ekanligini unutmaslik kerak. Bunday urushlar har qanday davlatlar o’rtasida sodir bo’lishi o’sha davr uchun tabiiy hol edi. Biz Amir Temurga va uning davlat boshkaruviga baho berishda ushbu omillarni ham inobatga olishimiz kerak.
Sakkizinchidan, Amir Temur harbiy boshkaruvni mo’g’ul uslubida olib borgan bo’lsa ham, bu usulga katta o’zgartirishlar kiritdi va mamuriy boshkaruvda fors-arab usullaridan o’z davlatining manfaatlariga moslab foydalandi. Uning boshqa davlat boshkaruv usullaridan farqi xam shundadir.
To’kqizinchidan, Chingizxon o’z vatanini ozod qilib mustaqil va markazlashgan davlat tuzish rejasini tuzgan emas. Amir Temur esa Movarounnahrdagina emas, butun Markaziy Osiyoda yagona davlat tuzib bu yerda istiqomat qiladigan xalqlarning taraqqiy etishiga katta imkoniyatlar yaratdi.
Uning davrida davlat va jamiyat, hamda fukarolar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga, barcha sohalardagi radikal o’zgarishparga aynan davlat tomonidan olib borilgan siyosat bosh omil bo’lib xizmat qildi.
Mamuriy tizimda ham ixchamlikka va samaradorlikka, xazina mablag’ini iqtisod qilishga katta etibor berilgan.
Amir Temur davlatining iqtisodiy qudrati avvalo davlat yerlaridan kelgan daromadlar, mamlakat aholisining to’lagan soliqlari, Buyuk Ipak yo’lidan tushgan bojlar, karam mamlakatlardan kelgan xiroj, moli omon va boshka soliqlar, yurishlardan tushgan o’ljalar, badavlat zamindor va tadbirkorlarning xayriya hadyalari va boshka manbalar evaziga kuchayib borgan.
Shuningdek, Amir Temur davrida davlat mulkini avaylash va ehtiyot qilish, moliyaviy manbalardan tejamkorlik bilan foydalanish yo’lga qo’yildi. Bu masalada Amir Temur nafaqat o’zi, balki o’g’illari, qo’l ostidagi sultonlarning ham to’g’ri siyosat yuritishini talab qilgan va ularni qattiq nazorat ostiga olgan⁵.
Sharafuddin Ali Yazdiy malumotiga ko’ra, «Sohibqiron Hindistondan kaytib Samarqandda kelib tushti; arzig’a yetkurdilarkim, Tabriz viloyatida fitnalar paydo bo’lub turur.
Bu mahalda Honzoda Tabrizdin kelib hazratni ko’rdi va shahzodaning ahvolini tamom arz qildi va dedikim «Agar Sohibqironning fikrini qilmasa, u yag’iliq qilur. Molikim, hazratqa taalluq erdi, tasarruf qilib, barchani beklariga ulashturdi».
Bu haqda Sharafiddin Ali Yazdiy shunday.hikoya qiladi: «Sohibkiron Ray va Shahriyordin o’tub erdikim, amirzoda Mironshoh keldi. Ul kun hazrat ancha ko’runush bermadi. Ushul kun Amon otliq, amirzoda Pir Muhammad Umarshayxning navkari Sherozdin peshkashlar bilakim, amirzoda yibarib erdi, kelib ko’runish etib, peshkashlarni tortti. Tonglasi amirzoda Mironshohga ko’runush berib, amirzoda yukunib qalin peshkashlar tortti. Ammo Sohibqiron anga hyech iltifot qilmadi, ul jihatdinkim andin yamon harakatlar zohir bo’lub erdi. Va Temur Xojai Oq Bug’a va Jalol al-islom hukm bila Tabrizg’a bordilarkim shahzodaning ahvolini so’rub, tahkiq qilg’aylar. (Alar tezda) Tabrizg’a borib noiblarini va omillarini tutib band qildilar va devoniy daftarlarni tilab, (necha yilliq) «du danga» molkim, devoni a’loi hossaga taaluq erdi, shahzoda ani olib xarj qilib erdi, barchani havola qildilar. Hazrat eshittikim, shahzodag’a ayshu ishratig’a bois bir jamoat sozandalar bo’lg’on ermishlar, alar jihatidin shahzoda ishratqa mashg’ul ermish. Bu jihatdin viloyatqa tashvishlar paydo bo’lg’on turur. Hukm bo’lib erdikim, alarni tutib yasoqqa yetkurgaylar» .
Amir Temur adolatni avvalo o’z farzandlaridan, oilasidan talab qilgan, janglarda ham o’g’il va nabiralarini ko’shinning eng xavfli qismlariga boshliq etib tayinlagan. Bu esa adolat va qonun ustivorlig’ini taminlashga, xalqning ishonchini qozonishga sezilarli tasir ko’rsatgan.
Sohibkiron Amir Temur davlatchiligi taraqqiyotining bosh omillaridan biri ijtimoiy tizimni to’g’ri tashkillashtirilganligidadir. Amir Temur saltanatida barcha tabaqalarning ijtimoiy ximoya masalalariga qatiy etibor qaratilgan. Ijtimoiy tabakalarning salohiyati, kuchi, insoniy fazilatlariga alohida etibor berilib davlat va jamiyat uchun katta xizmat qilgan xodimlar ayrocha yuksak taqdirlangan va u bu masalada bir xil taksimotdan voz kechilgan. Shuningdek, davlatdagi kam taminlangan ijtimoiy tabaqalar kuchli muxofaza etilgan. Ular kiyim-kechak va pul taminoti bilan siylanganlar.
Hatto yetim-yesirlar uchun alohida langarxonalar² solingan va bepul taomlar tarqatilgan, davlatga xizmat qilgan kishilar moddiy taminlangan. Demak, Amir Temur davlatining iqtisodiy, ijtimoiy, goyaviy vazifalari mukammal darajada tashkillashtirilgan.
Amir Temur davlatining mudofaa tizimi mukammal darajada tashkillashtirilgan bo’lib mamlakat butunligi, tinchligi va barqarorligiga raxna soluvchi ikki xavf-ichki va tashqi xavflar, ularning paydo bo’lishi sabablari o’rganildi va shunga monand mudofaa tiziminining vazifalari belgilandi.
Bu davrda qo’shin tuzulishi, mutaxassislarni to’g’ri tanlash va ularning ishini samarali tashkillashtirish, jang, mudofaa usullari o’z davri imkoniyatlaridan o’zib ketdi, harbiy soha yuqori darajaga ko’tarildi.
Shuningdek, bu davrda sud-huquq tizimi ish faoliyati o’z davrining huquqiy asoslari va taraqqiyot darajasiga monand olib borildi. Bu davrdagi sud-hukuk tizimi jamiyat va davlatning o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini ogishmay amalga oshirishda tayanch vazifasini o’tadi.
Amir Temur davlat boshkaruv asoslari to’grisida gapirganda bu davrdagi diplomatiya va xalqaro munosabatlarning beqiyos darajada rivojlanganligi, uning sanat darajasiga ko’tarilganligi, hamda ushbu omillarning davlat boshkaruv asoslarini mustahkamlashga xizmat qilganligini alohida takidlash joiz.
Amir Temurning jamiyatni o’n ikki toifaga bo’lishi va ijtimoiy tabaqalarga moye siyosat yuritishga intilishi bu davr davlat boshkaruv asoslarining mustahkamlanishiga olib boruvchi sabablardan biridir. Amir Temur davlatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u konunlar va axlokka asoslangan jamiyat kurdi. U avvalo o’zi ahloki yuksak inson bo’lib oila azolari va qo’l ostidagi xodimlarni ham ahloqiy jihatdan tarbiyaladi. Xodimlarni tanlashda ularning insoniy va ahloqiy fazilatlariga etibor berdi. Bu jihat ham uning katta yutuqlaridandir. B u esa boshqaruvga milliy ahloqiy qadriyatlarimiz singib ketganligiga guvohlik beradi.
- Amir Temur davlatchiligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri uning kengash, maslaxatga tayanganligidadir. Amir Temur «O’zga mamalakatlarni zabt etish, ularni idora qilish, ganim lashkarini sindirish, dushmanni tuzoqqa tushirish, muholiflarni ko’nglini topib do’stga aylantirish, dust-dushman orasida muomala, murosayu-madora qilish xususida ushbu tadbir va kengashlarni qo’lladim

1.2. Amir Temur davri ijtimoiy tizimi

Amir Temur davlatining ijtimoiy tizimini o’rganish milliy davlatchilik tariximizni yana-da chuqurroq tushunib yetishimizda muhim axamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy tarix masalalari bazi tadqiqotlarda qisman yoritilgan⁶ ammo, bu muammo temurshunoslikda maxsus tadqiq etilmagan.
«Temur tuzuklari»dagi ma’lumotlarga ko’ra, Amir Temur davri jamiyatining ijtimoiy qatlamlari o’n ikki toifaga bo’lingan. Ularning manfaatlari va ijtimoiy himoya masalalari davlat boshqaruvida inobatga olingan. Bu ijtimoiy tizimlar o’rtasidagi aloqadorlik va ularning muxofazasi qonun yo’li bilan tartibga solingan. Amir Temur davridagi ijtimoiy tizimi davlat hokimiyatini amalga oshirishdagi eng muhim usullardan biri bo’lgan. «Temur tuzuklari»da ijtimoiy qatlamlar o’n ikkitaga ajratilgan. Bu o’n ikki toifa quyidagilardir: 1 - sayyidlar, ulamo, shayxlar va fozillar; 2 - akdli kishilar va kengash sohiblari; 3 -duogo’y kishilar; 4 - amirlar, sarhanglar, sipohsolorlar; 5 - sipoh va raiyat; 6 - ishonchli, to’g’ri etikodli kishilar; 7 - vazirlar, devon kotiblari va munshiylar; 8 - hakimlar, tabiblar, munajjimlar va muhandislar; 9 - muhaddislar, paygambarlar va avliyolar tarixini o’rganuvchi tarixchilar; 10 - mashoyixlar, so’fiylar, oriflar; 11 - kasbu hunar egalari; 12 - sayohatchilar, musofirlardir⁷.
Amir Temur davrida urug’-qabilalarning. xam davlat boshqaruvidagi roli katta bo’lgan.
Xilda Xukxem Amir Temur harbiy lashkarining eng katta kuchlaridan biri chig’atoylarning katta imtiyozlarga ega bo’lganligi, ular har qanday soliqlardan ozod etilgani, dasht-sahrolarning hohlagan yerlarida chorvalarini boqish imtiyoziga ega bo’lganligini alohida takidlab o’tgan⁸.
R. G. Mukminova Amir Temur davri ijtimoiy tarkibini yoritishda davlat xizmatidagi oliy toifa kishilarni "qilich" va "kalam" sohibi kabi ikki toifaga ajratib ko’rsatgan. U kabila harbiy boshliqlari jumladan chig’atoylar boshliqlari yurishlarda xal qiluvchi kuchga ega bo’lganligi tufayli katta imtiyozlarga xususan, dasht-sahrolarning hoxlagan yerlarida chorvalarini boqish, soliq to’lashlardan ozod etilganligi xaqida to’xtalib o’tgan⁹. Ular o’zlariga berilgan suyurg’ol yoki xususiy mulklari evaziga keladigan boyliklar hisobiga moddiy tomondan taminlanganlar.
Feodal zamindorlarning ham turli toifalari mavjud bo’lgan. Ular orasida davlatga ko’rsatgan xizmatlari evaziga "tarxon" yorligiga ega bo’lgan kishilar katta nufuzga ega bo’lgan. Ular yer soligidan ozod etilgan, podshoh majlislarida bemalol o’tirgan, to’qqiz martagacha gunohlari kechirilgan. Xilda Xukxem hatto "tarxon"larning yurishlarda, ovlarda kulga kiritilgan o’ljalari ham o’zlarigagina tegishli bo’lib, podshoh bilan bo’lishmaslik huquqiga ega bo’lganliklarini aytib o’tgan'
Bazi yirik zamindor-feodallar nafaqat qishloqda yashaganlar, ular shaharlarda katta foyda keltiradigan do’konlar, ustaxona hammomlar, uylarga ega bo’lib ularni ijaraga berish evaziga katta foyda olganlar. Ularning bazilariga qator savdo rastalari, karvonsaroylar qarashli bo’lgan. Amir Temur hokimiyatining markazlashishidan katta feodallar bilan birga o’rta va kichik yer egalari ham manfaatdor bo’lganlar. Feodallarning o’zi ham oliy, o’rta va kichik tabaqalarga bo’lingan.
Ijtimoiy tabaqalar ichida musulmon ruhoniylar katta mavqyega ega bo’lganlar. Shayxulislom, qozi, imom xatib, voiz (vaz aytuvchi-Sh.O’.), mudarris, sadr, shayx kabi mansab va unvon egalari mamlakat manaviy hayotiga katta tasir kursatganlar. Ularning ijtimoiy taminoti uch taraflama- davlat, vaqf mulklaridan keladigan daromadlar, badavlat kishilar hamda fuqarolar tomonidan hadya etiladigan turli yer-mulklar, moddiy pul-buyumlar evaziga amalga oshirilgan.
Amir Temur davrida savdogarlarga katta imtiyozlar yaratilgan va ularning orasida ham o’ziga xos tabaqalanish yuzaga kelgan.
Ularning orasida eng nufuzlisi tujjorlar-asosan xalkaro savdo ishlari bilan shugullanganlar. Bozorda savdo qiluvchilar "axl-i bozor" deb yuritilgan, ular sotuvchi savdogarlar, olib sotarlar, chayqovchilar va boshqa guruhlarga bo’lingan¹. Ularning samarali mehnat qilishlari uchun bozorlar, savdo rastalari, tim va ravoklar qurilgan. Xalqaro savdoni rivojlantirish maksadida Buyuk Ipak yo’li qayta tamirlangan va kelib-ketuvchilarning xavfsizligi taminlangan.
Sohibqiron saltanatida yoshu-kari, erkaklar bilan bir qatorda ayollar tadbirkorlik bilan shug’ullanish huquqiga ega edi. Fikrimizga dalil sifatida bir misol keltirmoqchimiz: «Uning siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylaridagina emas, balki Xitoy va Xo’tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atroflarigacha, Bob ul-Avbobdan to Misr va Rum hududigacha bo’lgan yerlardan savdogarlar u yokda tursin, bolalaru beva xotinlar xam ipakli matoli oltin-kumush va eng zarif tijorat mollarini keltiradilar va olib ketadilar. Hyech bir kimsa ularning bir doniga ham ko’z olaytira olmaydi va bir dirxamga xam ziyon yetkazmaydi»¹⁰.
Amir Temurning elchi orqali Misr hukmdoriga yetkazgan xatida xam ishbilarmon savdogarlar alohida tilga olinadi: «Endilikda vazifa shulki, hamsoyalik haqqiga rioya qilib, do’stlik eshigini ochaylik, toki bundan buyon har ikki tomondan elchilar borib-kelib tursinlar, har ikki mamlakat savdogarlari uchun yo’l ochib qo’yilsin va bu ma’ni xalq osoyishtaligiga va yo’llarning eminligiga sabab bo’lsin».
Amir Temur davrida hunarmandlar tabaqasi ham jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta rol o’ynagan. Hunarmandlarning to’quvchi, tikuvchi, kandakor, novvoy, temirchi kabi o’nlab turlari bo’lib ishlab chiqarishning asosiy salmog’i ular hissasiga to’g’ri kelar edi. Hunarmandlarning kichik birlashmalari mavjud bo’lib, bu birlashmalarga oksoqol ustalar rahbarlik qilgan. Bu birlashmalarda o’ziga xos ustoz-shogird munosabatlari yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Shogirdlar ustoz ko’lida yillar davomida o’z kasbining sir asrorlarini, kasbiy ko’nikmalarni egallaganlar. Biz bu davrdagi hunarmandlar faoliyatini kuzatib ularning o’ziga xos kasb-hunar, maorif va marifiy maskan ekanligini anglab yetamiz. Bu yerda yoshlar yillar davomida nafaqat hunarmandchilik sirlarini o’rganishgan, balki manaviy jihatdan xam hayotga puxta tayyorlangan. Milliy tarixiy qadriyatlarimizga asosan ustozlarni, yoshi ulug’ kishilarni durmat qilish, xalollik, mehnatsevarlik masuliyat va boshqa burchlar haqida ko’nikmalar hosil qilingan.
Oddiy kishloq axolisining ham o’ziga xos tabaqalari mavjud edi. Mayda xususiy yer egalari, ijarachilar, erkin dehqonlar, qullar oddiy xalkning o’ziga xos tabaqalarini tashkil etar edi. Qullar mehnatidan asosan uy ishlarida, katta qurilishlarda foydalanilgan. Bu davrda yer egaligi to’rt xilda bo’lgan. 1- davlat mulki(mamlaka); 2 -xususiy yerlar; 3 - vaqf yerlari; 4 - jamoa yerlari.
Bu davrda ijtimoiy soha, davlat boshqaruvi va qonunchilik o’rtasida o’zaro aloqadorlik va mutanosiblik saqlangan. Ularning bir-biri bilan munosabatlari qonunlar bilan tartibga solingan.
Sohibqiron Amir Temurning ijtimoiy siyosatidagi yana bir muhim muvaffakiyati shundaki, u ijtimoiy qatlamlarni o’z vaqtida yetkazilgan munosib maosh, suyurg’ol, mukofot, kiyim-kechak, oziq-ovqat va boshqa moddiy taminotlarini to’g’ri tashkillashtirish orkali ragbatlantirdi. U sifatli, o’rtacha va kamroq ish beradigan xodimlarni bir xil xizmatda ishlashlaridan qatiy nazar bir xil moddiy taminlash yo’lidan bormadi va u xodimlarning ilm va malakalariga xos ravishda turli maoshlarni adolat bilan belgiladi.
Amir Temur mamlakatni boshqarishda xizmatchi va xodimlarni tugri tanlash va ularni joy-joyiga qo’yishni davlatning eng muhim masalasi deb bildi va ilmli, tajribali, dono, halol, xushyor va tadbirkor kishilarga tayangan holda davlatni boshqardi.
U vazirlarni, amirlarni, devonbegini, viloyatlardagi devon xodimlari va beklarni tanlash, ularni joy joyiga ko’yishda nomzodlarning nasl-nasabiga, aql-farosatiga, xalqparvarligiga, sabr-toqatlilik, tinchliksevarlik, adolatparvarlik kabi fazilatlariga, ko’tarinki ruhiy hayotiga, ziyrakligiga, malakasi va odamlar bilan murosa qilish qobiliyatiga katta baho bergan .
Amir Temur o’tmishda hukmronlik qilgan sultonlar, yirik davlatlarning qonun-qoidalari, podshohlikning sir-sinoatlari, hatto payg’ambarlar hayotini o’rganib ularning g’alabasi yoki mag’lubiyatining sabablarini chuqur mushohada etdi va o’ziga zarur xulosalarni chiqardi, ularning ijobiy jihatlaridan davlat boshqaruvida foydalandi. Uning davlatchilik talimotida milliy davlatchilik ananalari, o’z davrining muhim ijodiy qonunchiligi va talimotlari uyg’unlashib yangicha mukammal davlat asoslari yaratilgan. Bu omillar Amir Temur davrida nafakat fan, madaniyat va boshka sohalarda balki avvalo davlatchilikda Uygonish pallasiga o’tilganligini va bu keyinchalik boshqa sohalarga ham o’z tasirini o’tkazganligini ko’rsatadi.
U avvalo bo’lajak hukmdorlarga alohida e’tibor berdi. Keyingi temuriylar - Shohruh Mirzo, Mirzo Ulug’bek, Abu Said Mirzo va boshqalarni davlat ishlarini to’g’ri yuritishga yo’naltirdi. Bu davrda shahzodalarni davlat ishiga tayyorlash siyosiy masala bo’lgan. Ular davlat boshqarish ishiga yoshligidan tayyorlanib borilgan. Shahzodalar tug’ilishi bilan ota-onasidan olib enaga(shahzodani emizuvchi ayol) va uning eri-otaliqqa berilgan. U ni o’z onasi emas boshqa malika tarbiyasiga olgan . Bu tarbiyada ahloqiy omillarga katta ahamiyat berilgan. Haqiqatan ham ahloki, manaviyati tuban davlat rahbari o’zi boshqarayotgan xalqning orzu-umidlarini ro’yobga chiqara olmas, davlatni mustahkam boshqara olmas edi. Amir Temur o’z avlodlarining adolatli, insofli, jasur, mard, jismoniy bakuvvat, iymonli bo’lishi uchun barcha sayi harakatlarini ishga solgan edi.
Bu masalada ayniqsa sportga alohida e’tibor berilgan. Shahzodalar suzish, ot surish, kamondan o’q otish, chim ustida xokkey o’ynash, kurash kabi ko’p sohalarni mukammal egallashgan.
Amir Temur vazirlar tanlash masalasini ham muhim deb bilgan. Amir Temur fikricha saltanat ishlarida vazirlar xal qiluvchi rol o’ynaydi, ular davlat ustunlaridir. Amir Temur fikricha vazir bo’lmish kishida kuyidagi sifatlar mujassamlashgan bo’lishi kerak:
1 - vazir bo’lmish kishi toza nasllik; 2 - aql-farosatlilik; 3 - sergaklik, ogohlik va xushmuomalalik; 4 - sabr-bardoshlilik, tinchliksevarlik Amir Temur shunday fazilat sohiblarigagina davlat ishlarini ishonib topshirish mumkin deb hisoblangan. Bunday vazirga to’rt imtiyoz: ishonch, e’tibor, ixtiyor, qudrat berilgan".
Amir Temur o’ylashicha, kamolga yetgan vazir davlat ishlarini tartibga keltira oladi, mulkiy va moliyaviy ishlarni adolat bilan hal qiladi. Ruxsat beruvchi yoki ta’qiqlovchi buyruqlarda u o’zining toza naslligi,fikri va ko’zi to’kligini ko’rsatadi. Unday vazir fuqaroga dushmanlik va jabr zulm qilmaydi. Hoh ziyoli, hoh amaldor, hoh oddiy fuqaro bo’lsin hammasining hurmatini o’z joyiga ko’yadi. Birovdan yomonlik axtarmaydi, g’iybatlarni tinglamaydi. Kimdan yomonlik ko’rgan bo’lsa ham ul vazir shunday ish tutadiki, yomonlik qilgan kishini tarbiyalab yomonligidan qaytaradi.
Amir Temur o’z avlodlarini ogohlikka chakirib « asli toza, nasli pok, ulug’ zotlardan bo’lgan, yaxshi ravishlik kishilarni topib, vazir kilinglar. Chunki asli toza kishi xatolikka yo’l qo’ymaydi, badasl esa vafo kilmaydi»¹ deydi.
Amir Temur davlatida kaysi vazir soflik, to’g’rilik bilan ish olib borsa, unday vazir eng oliy martabaga ko’tarilgan. Davlatning moliya va mulk ishlarini diyonat bilan boshqargan va savob ishlarini ko’paytirgan, omonatga xiyonat qilmagan, nafsidan ustun kelgan vazir eng yaxshi vazir hisoblangan. Amir Temur nomzodlarni mansabga tayinlashda irsiy va ahloqiy omillarni avvalgi o’ringa qo’ygan.
Sohibqiron fikricha, dono vazir vaziyatga karab goho qattiqqo’llik va goho yumshoqlik qiladi. Ortikcha qattiqqo’llik va aksincha ortiqcha yumshoqlik ham davlat ishida yaramaydi. Vazir «Agar ko’p muloyimlik qilsa, dunyotalab ta’magir odamlar uni yutib yuboradilar. Agar ortiqcha qattiqqo’llik ishlatsa, undan qochadilar va unga boshka murojaat qilmaydilar.
Demak, dono vazir saltanat korxonasining ishlarini to’g’ri chora tadbirlar kullab, yaxshi anglagan holda amalga oshirib, davlatni tartib-intizomga keltiradi.
Yaxshi vazir «agar saltanat ishlarida chigil-jumbok uchrasa, aqlu-farosati barmog’i bilan uni yechib yuboradi» .
Temuriylar davri boshqaruvida ham vazirlarga alohida etibor berilgan. Mashxur tarixchi Mirxondning nabirasi Xondamir tomonidan yozib qoldirilgan "Dastur al-vuzaro" (Vazirlar uchun dastur)¹¹ hatto ularga yozib qoldirilgan qo’llanmadir.
Amir Temur fikricha, agar podshoh zolim bo’lib vazir odil bo’lsa u podshoh jabr-zulmini to’xtatishga intiladi. Bordiyu vazir zolim bo’lsa, saltanat ishlari tez muddatda inqirozga uchraydi¹².
Sohibqironning harbiylarni tanlash va mansabga qo’yish tajribasi biz uchun ibratlidir. Bu davrda markaziy va mahalliy hokimiyatga ko’proq harbiylar qo’yilgan.
Bu davr siyosatiga baho berishda biz bu vaqtda harbiy peshqadamlik xalqaro siyosiy nufuzni belgilaganligini, davlat boshqaruvida harbiylar katta rol o’ynaganligini, hatto Soxibqiron Amir Temurning o’zi ham yirik lashkarboshi, qo’shinlar bosh qo’mondoni ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Biz davrning harbiycha ruhini, shuning uchun ham harbiylarni to’g’ri tanlay bilish o’sha davr uchun hayot-mamot masalasi ekanligini e’tibordan qoldirmasligimiz kerak. Usha davrda harbiy qudrati past davlatlar yirik harbiylashgan davlatlar asoratiga tushgan va kuchlilarga zaiflar bo’ysungan. Tom ma’noda o’rta asrlar davri yurishlar, bosqinlar, himoyaga va xarbiylarga muhtojlik davri edi. Sohibqiron Amir Temur ana shunday murakkab harbiy feodalizm davrida davlatni boshqardi va uning strategik sezgisi uni harbiy sohani rivojlantirishga undadi.
U xarbiylikka olinadigan kishidagi sergaklik, hushyorlik va tadbirkorlikni avvalgi o’ringa qo’ydi. «Ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi kat’iy, tadbirkor va xushyor bir kishi ming-ming tadbirsiz loqayd kishidan afzal»² deb bilgan.
Amir Temur saltanatida sipohiylarga ikki imkoniyat berilgan.
Agarda askarlar yalqovlik kilib ish vaqtyda sustkashlik qilsa unga yozuv chizuv ishlari berilgan. Agar u ikkinchi marotaba ham yaxshi ishlamay, xatoliklarga yo’l qo’ysa xizmatga kabul kilinmagan. Bu haqda «Tuzuklar» da shunday ma’lumot bor: «Agar sipoxiylik ishlarida yalqovlik kilgan bo’lsalar, ularga yozish-chizish bilan shug’ullanuvchilar orasidan ish berilsin. Agar shundan keyin ham xatoga yo’l qo’yib, kaltabinlik qilsalar, ikkinchi bor xizmatga olmasinlar»'.Sohibqiron Amir Temur tadbirsiz, lokayd kishilar jamiyat uchun halokatli deb tushungan, shuning uchun u bunday kishilarni har qanday davlat ishlariga ayniksa harbiy ishga yaqinlashtirm
Sohibqiron Amir Temuroning navkarlikka olinayotgan yigitning qaysi xislatlariga e’tibor berganligini uning quyidagi so’zlaridan ilg’ash mumkin: «Cherik tuzib navkar olmokda-deydi u-uch koidaga amal kildim: birinchidan yigitning kuch-quvvatiga, ikkinchidan qilichni o’ynata olishiga, uchinchidan aqli zakovatiyu kamolotiga e’tibor berdim. Shu uch sifat jamuljam bo’lgandagina navkarlik xizmatiga oldim»¹³.
Uning fikricha, jismonan baquvvat yigit har qanday qiyinchiliklarga, azobu uqubatlarga chidamli bo’ladi, kilich o’ynatishni yaxshi bilgan navkar raqibini har qanday sharoitda ham mag’lub eta oladi. Aqlli va tadbirkor bo’lsa u har qanday mushkulotni aql-farosati va to’gri tadbiri bilan bartaraf etmogi mumkin.
Sohibqiron Amir Temur lashkar tanlashda uning sadokatiga, vatanparvarligiga katta e’tibor berdi. U hatto dushman tomondan sotqinlik bilan uning xizmatiga kirgan sipohiylarni o’ziga eng yomon dushman, hatto xoin deb bildi. Bu haqda <Bundan xulosa shuki, avvalo biron kishiga amal berilayotganda u shaxs obdon o’rganilmog’i, sinalmog’i lozim. Kimki,. mansabu amalga erishganda salbiy ishlarga qo’l ursa demak u bu ishga noto’g’ri qo’yilgan bo’ladi. Malumki, Amir Temur qo’shinida o’nboshi, yuzboshi, mingboshilik va o’n ming sipohni boshqaruvchi tumanboshilik, shuningdek o’n ikki pogonali amirlik darajasi berilgan.

II BOB AMIR TEMURNING HARBIY ISLOHOTI VA UNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI

2.1. Temurning harbiy islohoti

Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho-uning janglarda erishgan g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida alohida ajralib turadi.
Amir Temur 1371-1404 yillar orasida Mo’g’uliston, eron, Ozarbayjon, Iroq, Shom (Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga harbiy yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak, bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz.
Birinchidan, qadim zamonlarda va o’rta asrlarda o’tgan xonlar va podshohlar o’z ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. O’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan taxtga o’tqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, shunday ekan, ular o’z tabaqasining maqsad va manfaatlarini himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib borib, ularning er-suvlarini ko’paytirishlari mo’may o’lja olib, ularning boyligiga qo’shimcha boylik qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi. Buning uddasidan chiqolmagan xon va podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan uloqtirib tashlab, o’zlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu haqda ko’p misollar bor.
Ikkinchidan, o’sha zamonlardaxonlar va podshohlar orasida jahongirlik ya`ni, jahonga hokim bo’lish, hech bo’lmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish odati bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, Yuliy TSezar, CHingizxon mana shunday hukmdorlar jumlasidan edilar.
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikki omil ham ma`lum darajada mavjud. Lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni egallagan.
Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik, CHingizxon xurujidan teri shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki qo’shni mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar avjiga mingan, ayrim harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat o’zlarining yaqin qo’shnilari erlariga, balki Movarounnahr ustiga ham qilgan talon-tarojlik hurujlari kuchaygan edi. Xalqimizda «qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni mamlakatlar tinch bo’lmagandan keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik, iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan bo’lsin?!
Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana shu omilga suyanib ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur ko’p yillik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal tarqoqlik va parokandalikka barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod qilishga, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin faqat birgina shuning o’zi bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning ichki ahvoli yaxshilanmaydi, uning xalqaro obro’si ortib qolmaydi.
Buning ustiga CHingizxon xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy vaziyat yomon edi.
Amir Temur o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi, unga alohida e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rdi. Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning sharqiy-shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili Ilyosxo’jaxon o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar kuchayib ketdi. Mamlakatning sharqiy qismida dug’lat amirlaridan Qamariddin, Ettisuv va CHu taraflarida anqo to’ra, Issiqko’latrofidagi o’lkalarda Mir Karimberdi, mamlakatning yana bir tarafida Mir Haqberdi o’ziga xon, o’ziga bek bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar. XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar, uning tevarak-atrofidagi erlarni talon-taroj qildilar, shaharning o’zini esa bir hafta mobaynida qamal ostida tutdilar.
Mamlakatimiz janubida-Eronda, iroq, Ozarbayjonda ham vaziyat yomon edi. 1336 yildan keyin, ya`ni elxoniylar davlati (1256-1335 yillari eron bilan Ozarbayjonni idora qilgan mo’g’ul sulolasi) inqirozga uchragandan keyin eron, Ozarbayjon va iroq ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni sarbadorlar (1337-1381 yillarda idora qilgan) Kartlar (G’ur bilan Xirotni XIII-XIV asrlarda idora qilgan), Jonqurboniy (bular Obivard, saraxs va Nisoni idora qilgan g’almoq qavmidan chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar.
Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa yana bir mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli turkmanlari o’z hukmronligini o’rnatdilar. Fojea shunda ediki. Ular o’rtasidagi munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi: o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi.
Movarounnahrning shimoliy va g’arbiy tomonlarida ham notinchlik hukmron edi. Oq O’rdada ham, Oltin O’rdada ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Po’latxon va qudratli amir Idiku (Edigey) mang’it o’rtalarida hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti qipchoq o’zbeklarning Movarounnahrga shimol va g’arbiy shimoliy taraflardan tahdidi va talonchilik xurujlari kuchaygan edi.
Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir bo’lgan ijlbiy o’zgarishlar o’z ifodasini harb ishida va harbiy san`atda ham namoyon etadi.
Asosiy karvon yo’llari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini yanada oshirish, xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yo’lida Temurbek o’sha davrda tengi yo’q harbiy kuchlari bilan Jata, eron, afg’oniston, Kavkaz, iroq, Shom, Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anado’li, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi.
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli ravishda tan oladi.
Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yo’nalishda: mohir harbiy tashkilotchi va atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi.
Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning harbiy san`ati bosh omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va strategik jang qilish uslublari bugungi kunda ham jahondagi etakchi mamlakatlarning harbiy bilim va akademiyalarida o’rganiladi va o’qitiladi.
Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular «o’nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«Xo’shun»), «mingliklar»-(«xazora») va «o’n mingliklar»-(«tuman»)ga bo’lingan. Ularga o’nboshi, yuzboshi, mingboshi hamda amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni o’n ming, qo’shinda esa 100 mingdan bo’lgan. O’n minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik bo’limni «mirixazora», yuzlikni «xo’shunboshi» va o’nlikni boshqarish uchun «aylboshi» kabi harbiy mansablar tashkil qilingan.
Bo’linma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan o’n ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz, to’g’oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug’ martaba amirlik bo’lib, Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark etmasdan sodiqlik bilan xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-umaro, to’rttasi beklar begi, yuztadan mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, yana o’n ikki nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. O’n ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi hisoblangan. O’n ikki amirning har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, o’n minglik qo’shin, tug’ va chortug’, to’rt nafar beklar begining har biriga bittadan bayroq, nog’ora, chorto’g’ va burg’u (

2.2. Islohotning bugungi kundagi ahamiyati

Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi CHingizxon tuzgan qo’shin tizimi va tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan farqlanar edi:

1. 
   CHingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq xarakteriga ega emas edi.
   
2. 
   CHingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
   
3. 
   Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki, CHingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan.
   
4. 
   Temurbek Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar qurol, ya`ni to’p-ra`dni olib kirdi.
   
5. 
   Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
   
6. 
   Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida etta qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
   
7. 
   Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang chog’i erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan.
   

Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron, Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari erlardan yig’ilgan askarlar tashkil qilar edi.
Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham farqlangan. Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan.
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi.
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi. Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, CHingiziylar qo’shini jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan.
Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri-qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, Buyuk Fridrix, CHingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi, har qalay, haqiqatdan yiroq emas.
Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy.
Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi.
Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va engil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shug’ullangan, o’ta zarur chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Yurishga jo’nashdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar, beklar, amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning turli viloyat va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun maxsus buyrak-tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab egasi, bosh qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan. Tavachining zimmasiga askar jamlashdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh yoki safardagi o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir joydan ikkinchi joyga ko’chishni nazorat qilish ham yuklatilgan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa qilingan yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol-yarog’, kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon va bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan.
Abdurazzoq Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man og’irligida arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd etadi.
«Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har o’n sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich, juvoldiz, qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan.
Sara jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi dubulg’a, sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan ta`minlangan.
O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq bilan qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan. Yuzbegining ham alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy, sovut, sadoq, gurzi, oyboltadan iborat bo’lgan. Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan.
Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirih (chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol turlari bilan qurollangan.
Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q bilan safarga chiqqan. Miod erida oliy bosh qo’mondonning borgohi tikilgan va u turli rangdagi tug’ hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da lashkargohga etib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar (pozitsiya)larini egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy ko’rikka puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan.
Sohibqiron yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bildirgan. Ko’p marotabali so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim daftariga, shuningdek davlatdan maosh-ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari uchun an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan. Ularga o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da qayd qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli shaxslarni jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z noibi-o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi uning o’rnini egallagan.
Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki bilan miod eriga etib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har bir qism va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har kim o’z joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin-suronsiz bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va pishirilgan go’sht bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar ham ko’chib yurgan. Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto ko’chma hammomlar ham jangchilar xizmatida bo’lgan.
Temurbek tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat urush kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat qilar edilar.
Harbiy san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman saflarini parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda dadil va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin safida sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida bartaraf eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka qo’yilgan.
Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan biriga amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon, ya`ni Temurbekning noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan urush va janglarda amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan.
Zikr etilganlardan tashqari qo’shin qo’mondonligiga yana o’n ikki bek jalb etilgan ming kiishdan iborat suvoriylarga birinchi bek, ikki ming otliqlardan tashkil qilingan guruhga ikkinchi bek, uch ming otliqlifavjga uchinchi bek va shu tartibda o’n ikki ming otliq askarlardan tuzilgan qo’shinga o’n ikkinchi bek sardorlik qilgan. Quyi pog’onada turgan qo’mondon o’zidan yuqori lavozimni egallab turuvchi sarkadaga bo’ysungan.
Temurbek armiyasining turli qism va bo’linmalariga uch yuz o’e uch bek boshchilik qilgan. Ularning dastlabki yuztasi o’nbegilik, ikkinchi yuztasi yuzbegilik, uchinchi yuztasi esa mingbegilik rutbalarini egallagan. Tumanlarga sohibqironning farzandlari, nabiralari hamda amir Shayx Nuriddin, amir Jahonshoh singari nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgan.
Temurbek qo’mondonlar tarkibining harb ishidan talab darajasida mahorat va malakaga ega bo’lgan shaxslardan shakllanishiga alohida diqqat qilgan.
Janglarda qahramonlik va mardlik namunalari ko’rsatgan sara jangchilar munosib ravishda taqdirlanib o’nbegi, takror jangovar xizmatlari evaziga yuzbegi va nihoyat mingbegi amaliga ko’tarilish imkoniyatiga ega bo’lgan.
Yovning askariy g’ururini tor-mor etgan mingbegi birinchi darajali amir unvoniga, yirik dushman qismini mag’lub etgan birinchi darajali amir o’z navbatida ikkinchi darajali amir mansabiga va shu yo’sinda o’zga bek hamda amirlar yuqoriroq harbiy martabaga ko’tarilib borgan. Janggohda mardlik va qahramonlik ko’rsatgan oddiy jangchilarning maoshi oshirilgan. Ba`zi sabablarga ko’ra jang maydonini tashlab qochgan askarlar o’lja taqsimotida ishtirok etishdan mahrum qilingan. Muhorabadan yarador bo’lib qaytgan shaxslarning izzat-xurmati joyiga qo’yilgan, ularga Onhazratning marhamati ko’rsatilgan.
Biror kishvarning fath qilgan yoki g’anim armiyasini mag’lubiyatga uchratgan sarkarda uchun uch xil mukofot ta`sis etilgan, ya`ni sharafli bahodir unvoni hamda tug’ va nog’ora berilgan. Ayni shunday yuksak mukofot bilan muxolifatchi taraf taxt vorislari rahnamoligidagi qo’shinni parishonlikka solgan amir yoki bekning ham shavkati ziyoda qilingan.
Jangu jadal chog’ida shijoat ko’rsatib dushman guruhini qochirishga muyassar bo’lgan o’nbegi shahar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat hokimi vazifasiga tayinlangan. Muqotalada aduv hashamlari ustidan zafar quchgan mingbegi viloyat voliysi mansabi bilan taqdirlangan.
Biror mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha erlar ma`lum shart va imtiyozlar asosida boshqarilish uchun suyurg’al tarzida inoyat qilingan. Temurbek va temuriylar davrida suyurg’al keng tarqalgan feodal er egaligi turlaridan biri bo’lib. Nasldan-naslga o’tgan. Suyurg’al egasi davlat hisobiga to’lanishi zarur bo’lgan soliqlardan ozod qilingan. Bunday suyurg’al turi «darbasta suyurg’al» deb yuritilgan.
Dovyurak pahlavonlar harblardan ko’rsatgan jasoratlari uchun baland darajaga erishib, baobro’ kishilar qatoridan o’rin olgan. Ular gurzi, olachuk (chodir), murassa` kamar, qilich va saman ot kabi pahlavonlik nishonlari bilan e`zozlagan. Botirlarning ko’pchiligi keyinchalik o’nlik, yuzlik, mingliklarga qo’mondonlik qilishdek ma`suliyatli vazifalarga qo’yilgan.
Yuqorida tilga olingan o’n ikki amirdan har biri yuz dovul (tabl) va bayrog’iga ega bo’lgan. Bosh qo’mondon nog’ora hamda alamdan tashqari shuningdek, burg’u, tumantug’ va chortug’ bilan nishonlangan.
Mingbegi tug’ va karnay, ya`ni qo’ragaga ega bo’lgan. Yuzbegi va o’nbegiga nog’ora berilgan. Turli qo’shun, ya`ni qism qo’mondonlari tegishli noshonlarga sazovar bo’lgan.
Biror lashkarboshining hayoti xavf ostida qolgan vaziyatda uni g’anim o’qidan asrab qolish yo’lida o’z ko’ksini qalqon qilgan jangchilar Sohibqironning xurmat-e`tiboriga va olqishiga sazovor bo’lgan, maxsus inoyatlar bilan taqdirlangan.
Sohibqiron yurishga jo’nashdan ancha avval yog’ining qurolli kuchlari, mudofaa inshootlari, u erdagi ichki vaziyat kabilar haqida aniq va to’la ma`lumotga ega bo’lish maqsadida uning yurti yoki qarorgohiga o’z ayg’oqchi (xabargir, josus) larini peshma-pesh yuborib turgan. G’anim to’g’risida zarur ma`lumotlarga ega bo’lgandan so’nggina yurishga taraddud ko’rilgan. Bu xususda ibn arabshoh yozadi: «Temur tengi yo’q fe`l atvorli, chuqur mulohazali kishi bo’lib, uning tafakkur dengizining qa`ri yo’q va (uning) tadbiri tog’iga na tekisligu, na g’adir-budir orqali yo’l topilardi. U erlarning barcha tomonlarida o’z ayg’oqchilarini tarqatib, qolgan mulklarida esa josuslar qo’ygan edi. Ular (josuslar) jumlasidan, uning amaldorlaridan biri Amir Otlamish bo’lsa. yanA biri faqih Mas`ud al-Quhoniy-u Temur devoni ashoblarining ko’zi edi. Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo’lsa, unisi Damashqda, Shamiysoniyadagi so’fiylardan biri edi. Ularning biri chakanafurush bo’lsa, ikkinchisi yirik savdogar, badxulq polvon va hunarmand, munajjim va o’z tabiaticha ish qiladigan lar, gapchinoz qalandarlaru sayoq darveshlar. Zarofatli meshkoblar, latofatli etikdo’zlar, alvasti va xiylagar bo’lib, ular chor atrofda bo’layotgan hodisalar va ularning xabarlarini Temurga etkazib, o’zlari afzal ko’rgan ishlarini unga bayon etardilar. Ular vaznlar, narx-navolar to’g’risida unga zikr qilib, manzilu shaharlarni tavsiflardilar. Ularning tekis va notekis joylarining suvratini keltirib, uylari va diyorlari o’rinlarini chizib ko’rsatardilar, shular orasida u joylarning yaqin yoki uzoq, tor yoki kengligini ularning qaysi tevarak-atrofda, g’arb yoki sharqdami, shaharlar va qishloqlarning ismlarini, manzil va panohjoylar nomlarini, har joyning ahliyu boshliqlari, amirlari, ulug’lari, fozillari, shariflari, boylariyu faqirlarini, ularning hai birining ismi va laqabini, shuhrati va nasabini, ularning hunari va (ega bo’lgan) vositalarini (to’la-to’kis) bayon qilardilar. Natijada, Temur o’z fikri bilan shularni yaqqol ko’rib, tafakkuri vositasida o’z erlaridan xorij joylar ustidan ham tasarruf yuritardi».
Sohibqiron safar chog’i qo’shinni qiyin va o’tib bo’lmas joylardan boshlab boruvchi yo’lchi, ya`ni qajarchilarni mahalliy xalq ichida yollab olish masalasiga jiddiy yondashgan.
Safar arafasida Temurbek o’z pirlari va rahnamolari huzuriga sof ishonch hamda pok irodat bilan tashrif buyurib, ziyorat shartlarini bajo keltirgan. Muqaddas va muborak mozorlarni tavof qilgan. Mayib-majruhlarga, muhtoj va yo’qsillarga nazru sadaqalar ulashgan.
Temurbek armiyasida ichiga yonuvchi modda-naft solingan ko’zachalar irg’ituvchi o’t sochish quroli-ra`dning uzluksiz ishlab turishini ta`minlovchi maxsus to’pchilar-ra`dandozlar mavjud bo’lgan. Mustahkam qal`a va qo’rg’onlarni qamal qilishda samarali qurol hisoblangan ra`dni boshqaruvchi to’pchilarni soni, Nizomuddin Shomiyning fikricha, 10 ming kishiga etgan. Ra`dandozlar Temurbek tomonidan ilk marta 1379 yili Urganchni muhosara qilish vaqtida jangga solingan.
Kezi kelganda ta`kidlash lozimki, arab tiliga xos ra`d so’zi aslida «momoqaldiroq»ni bildiradi. To’pni ra`d termini bilan atashlarining boisi shundaki, undan o’q-snaryad otilgani kuchli gumburlagan tovush chiqqan.
Ra`dning Temurbek tomonidan qurollanishga kiritilishi XV-XVI asrlarda Movarounnahr, Xuroson va eronda artilleriyaning boshqa turlarining paydo bo’lishida turtki vazifasini o’tadi.
Amir Temurning hayoti asosan ikki davrga bo’lib o’rganiladi. Birinchi davr: 1359-1386 yillarni tashkil etadi. Bunda Temur Movarounnahrda mo’g’ul xonligidan mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish uchun kurashadi.
Ikkinchi davri: 1386 yildan boshlanib, umrining oxirigacha davom etadi. Bu davrda Temur uch yillik, besh yillik, deb nomlangan urushlar olib boradi va Xitoyga qarshi urushga tayyorgarlik ko’radi.
Temur o’z hayotida 30 marta yurish qilgan va 27 mamlakatni zabt etgan. Lekin ulardan «uch yillik», «besh yillik», «etti yillik» urushlari mashhur bo’lgan.
Temur davlati uchun eng xavfli davlat uning shimolida joylashgan Oltin O’rda edi. Qora dengizdan Oltoly tog’larigacha cho’zilgan erlar Jo’ji ulusi ixtiyorida edi. Jo’ji ulusining Yoyiqdan Qora dengizgacha cho’zilib ketgan juda katta qismi Oltin O’rda edi. Yoyiq sharqida erlar Oq O’rda deb yuritilardi.
Amir Temurning Markaziy Osiyo hududidan tashqariga bo’lgan yurishi asosan Shimolga, ya`ni Oltin O’rda davlatiga qaratilgan edi. Temurning Oltin O’rdaga qarshi yurishidan maqsadi, uni o’z davlatiga qo’shib olish emas edi. Davlati uchun xavfli kuch bo’lgan Oltin O’rdani zaiflashtirish va faqat uning sharqiy qismini o’z saltanatiga qo’shib olish edi.
Bu davrda Oltin O’rda oq O’rdalarda ikkita mustaqil davlat tashkil topib, ular o’rtasida o’zaro janjallar davom etmoqda edi. Temur uning ichki nizolaridan ustalik bilan foydalandi. O’rusxon tazyiqidan Temur huzuriga qochib kelgan Oq O’rda xonlaridan To’xtamishga Temur bir necha marta yordam beradi. 1379 yilda To’xtamish Temur yordamida Oq O’rda taxtini egallaydi.
Turon ozodlik harakatining sarkardasi Temurning Oltin O’rda xoni To’xtamish ustidan qozongan g’alabasi nafaqat Markaziy Osiyo, butun Sharqiy Evropa, Russiya uchun ahamiyatga ega edi.
Temur Oltin O’rda xonligini tor-mor etib, uning qishloq va shaharlarini vayron qiladi. Sharq mamlakatlari bilan bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining Oltin O’rda orqali o’tadigan shimoliy tarmog’iga xotima beradi.
Ta`kidlash lozimki, temuriylar davrida yurish yoki razmdan oldin qo’shinni ko’rikdan o’tkazib, uning jangovar ruhi va holatini aniqlash an`ana tusiga kirgan. Ko’rikdan nafaqat asosiy jangovar qismlar, shuningdek, ular ortidan boruvchi og’ir karvon o’g’ruq (ovoz) ham o’tkazilgan.
Temurbek dushmaniga qo’qqisdan qaqshatqich zarba berish usuli bilan shuhrat qozongan edi. G’anim o’rdugohi aniqlangach, aksariyat hollarda Sohibqiron unga maxfiy yoki o’tish o’ta mashaqqatli bo’lgan, hech bir kimsaning oyog’i etmagan dovonlar, daralar, so’qmoqlar, tog’u toshlar orqali tunda ulovlarni jilovidan tutgan tarzda yaqinlashar, quyosh o’zining zarrin nurlarini bepoyon zamin uzra socha boshlashi bilan g’aflat uyqusida yotgan yog’iga quyundek yopirilar edi. Ibn Arabshoh hikoya qiladi: Temurbekning dorus-saltana Samarqandda imoratlar qurish, bog’u bo’stonlar barpo etish, ariqlar qazib, suv chiqarish singari obodonchilik yumushlari bilan band bo’lib turganligidan mujda topgan qo’shni mamlakatlar uning hujumini kutmasdan, mudofaaga tayyorgarlik ko’rmagan holda xotirjam hayot kechirar edi. Sohibqiron poytaxtdagi ishlarni nihoyasiga etkazgach, tovachilarga qo’shinni tez fursat ichida samarqandda to’plash haqida amr qiladi. Askarlar uchun o’zi o’ylab topib. Ixtiro qilgan yo’sinda tayyorlangan dubulg’alarni jangchilar kiyib, yurishga chiqishlarini buyuradi. Temurbek safarning yo’nalishini sir tutadi.
Temurbekning Hindga yurish qilib, Dehliga yaqinlashib qolganligidan tahlikaga tushgan hindlar shahzoda Sulton Mahmud, Malluxon va o’zga nomdor hind sarkardalari rahnamoligidagi o’n ming suvoriylar, yigirma ming sara piyodalar va bir yuz yigirma jangovar fillardan iborat qo’shin bilan unga ro’baro’ bo’ladi. Sohibqiron birinchi galda jangchilarning kapalagini uchirib, ularni dahshatga solgan fillarni daf qilish borasida bosh qotiradi. Zudlikda fillarga ofat keltiruvchi o’tkir tig’li uchburchak shakldagi sanchiq-mo’ndulardan minglab yasaladi va fillar kelishi kutilayotgan erlarga joylashtiriladi. Ikkala qo’shin jang harakatlarini boshlagach, Temurbek o’z askariy qismlarini chekinishga buyuradi. Temuriy jangchilarning tisarilganini ko’rib, dushman qochdi xayol qilgan hindlar olg’a tashlanadi.
Fillar, ularning ketidan otliq va piyodalar junbushga keladi. Mo’ndu tikilgan erga etgan fillarning oyoqlariga o’tkir sanchiqlar tikon yanglig’ qadaladi. Og’riq zo’rligidan qutirgan fillar jon achchig’ida filbonlarni uloqtirib, orqaga tum-taraqay qocha boshlaydi. Ular ortda kelayotgan hind suvoriy va piyodalarini poymol qilib, yanchib o’tadi.
Sohibqiron o’ta tahlikali onlarda ham sarosimaga tushmas, hissiyotga berilmas, metinday mustahkam irodasi ikkilanishga, qat`iyatsizlik ko’rsatishga aslo yo’l qo’ymas edi. Biror marta ham mag’lubiyat («loy jangi» bundan istisno) alamini tortib ko’rmagan muzaffar qo’shin oliy bosh qo’mondonning har qanday og’ir va chigal vaziyatdan ham tadbirkorlik bilan chiqib ketishiga butun vujudi bilan ishonar. Shuning uchun g’anim bilan faqat g’alabani ko’zlagan holda jon-jahdi bilan jang qilar edi.
Sohibqiron jang maydonini tanlashda bevosita ishtirok etgan. Janggohning tekis, keng va qo’shin qismlarini joylashtirishga qulay bo’lishi talab qilingan. Ayniqsa, ma`rakagohning ichimlik suv manba`iga yaqin bo’lishi hamda razm vaqtida quyosh nurining jangchilar ko’ziga tushmasligi maqsadga muvofiq hisoblangan.
Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga mahcha-yarim oy shakli qadalgan jangovar bayroq va tug’lar bilan bezatilgan oliy bosh qo’mondonning borgohi balandlikka tikilgan. U erdan qism va bo’linmalarning maydondagi harakati, jangning borishi Temurbek tomonidan kuzatib turilgan. Odatga ko’ra borgoh oldida harbiy orkestr askarlarni mardlikka rag’batlantiruvchi, ularning jangovar ruhini ko’taruvchi kuylarni tinimsiz chalib turgan.
Temurbek qo’shini zabt etilgan qal`a, shahar va viloyatlarni o’zboshimchalik bilan g’orat qilish huquqidan butunlay mahrum edi.
Faqat ommaviy talo-tarojga ruxsat berilganidan so’nggina yurishda ishtirok etayotgan har bir kishi, hoh u nomdor lashkarboshi bo’lsin, hoh oddiy askar bo’lsin, bundan qat`iy nazar teng g’animat olish huquqiga ega bo’lar, kimki biror o’ljani birinchi bo’lib qo’lga kiritsa, o’shanga ega bo’lar edi.
Ko’p hollarda Sohibqiron obod va ko’rkam, madaniyati gurkirab yashnagan, ma`mur shahar va kentlarni, viloyatlarni g’orat qilishdan o’zini tiyar, u erlardagi muborak qabristonlar, mashoyix va akobirlarni ziyorat qilar edi.
Sohibqiron janglarda mardlik va qahramonlik namunalari ko’rsatgan har qanday raqibini xurmat qilar, jangchilarini undan o’rnak olishga undar edi. Bunga tarix shohid.
Sohibqiron biror hisor, shahar yoki viloyatni qancha vaqt ichida zabt etish mumkinligini oldindan yaxshilab hisoblab chiqar va sarkardalardan belgilangan muddatda harbiy harakatlarni nihoyasiga etkazishni qat`iy talab qilar edi.
Nizomuddin Shomiyning «Zafarnoma», G’iyosuddin Alining Temurbekning Hindistonga yurishiga bag’ishlangan tarixiy asarida bitilishicha, 1395 yili To’xtamishxonni mag’lub etgan Temurbek Samarqandga qaytadi va qish faslini Ohangaronda o’tkazadi. Shahzoda Pir Muhammadni Mo’g’ulistonga hokim etib tayinlab, chegaraoldi hududlarni mustahkamlashni, Xitoy va Xo’tanga qilinajak yurish uchun oziq-ovqat va emqhashak jamg’arishni buyuradi. Shu orada unga Hindistonda islomning mavjudligi, biroq u erdagi aholining asosiy qismini majusiylar tashkil qilishi, musulmon hokimlar budparast ommadan faqat o’lpon yig’ish bilan kifolanayotgani haqida birin-ketin xabarlar kela boshlaydi. Majusiy qaroqchilarning yovuz niyatlariga chek qo’yish, mo’minlarni ular o’tkazayotgan zulmdan ozod qilish, savdogar va sayyohlarning xavf-xatarsiz kelib-ketishini ta`minlash kabi maqsadlarda Temurbek Xitoy va Xo’tanga qilinishi lozim bo’lgan yurish o’rniga Hindiston tomon qo’shin tortadi.
Bu urushni u Muhammad payg’ambar e`tiqodini yoyish, payg’ambar nomini ko’klarga ko’tarish, butparast va kofirlarni qirib, Hindistonda avj olib ketgan feodal tarqoqlik va o’zaro urushlarga barham berish bayrog’i ostida olib borgan. Sohibqironning o’zi bu haqda «Tuzuklar»da shunday yozgan edi: «qur`oni masjiddan fol ochsam, ushbu ulug’ oyat chiqdi: «Ey payg’ambar, kofirlarga va munofiqlarga qarshi jaxd qilgil»... So’ngra...iqbolimiz xonasi Hindistonga qarata qo’l ko’tarib, zafaru fath fotihasini o’qidim». Temur Qashqadaryo vohasidan chiqib Termiz orqali yurib avgustda Qobulni egalladi. U erdan Hindiston chegaralari tomon kirib borib tulumbi, Multon, Dipalpur, Sarasti, Fatxobod, Somona va boshqa shahar va qal`alarni birin-ketin egallab dekabr’ oyida Hind daryosidan o’tib Dehliga etib bordi. Boy va badavlat Dehli shahrini ham mag’lubiyatga uchratdi. Sohibqiron Samarqandga qaytib kelgandan so’ng G’arbga tomon bo’ladigan yurishlarga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Bu urush asosan Turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi qaratilgan edi. Ikki buyuk turk hokimi o’rtasidagi ziddiyatlar borgan sayin kuchayib bordi.
Bu urushga sohibqiron shoshilmadi. Urushni oldini olishga va tinch hal qilishga harakat qildi, chunki islom himoyachisi bo’lgan sOhibqiron Boyazidning xristanlar bilan jang qilganini bilar edi. Lekin bunga Boyazid nazar-pisand qilmadi, Temurni kamsitdi, haqoratladi va o’rtada boshlangan urushga xamirturush bo’ldi. Qora quyunli turkman qabilasining hokimi Qora Yusuf 1388-1399 yillarda bir necha marta Temur lashkarlariga qarshi janglar olib borgan. Unga Ahmad Jaloyir ittifoqdosh bo’lgan. Qora Yusuf va Jaloyirni Boyazid o’z himoyasiga oladi va boshpana beradi. Amir Temur Boyazidga o’z elchisi orqali xat yozib, Qora Yusufni unga topshirishni talab qiladi. Boyazid nomani olgach, jahl bilan Sohibqironni haqoratlab, xatini so’nggida quyidagilarni yozgan edi: «...Men bilamanki, bu so’zlar seni hech to’xtatmasdan bizning mamlakatimizga tomon otlantiradi. Agar sen kelmasang, sening xotinlaring uch taloq bo’lsin. Agar sen mening yurtimga kelsangu men urush qilmay qochsam, mening xotinlarim uzil-kesil uch taloq bo’lsin». Bu haqorat va yuqoridagi ayollar haqidagi so’zlarga Temur juda g’azab bilan qaraydi, chunki u ayollarni hurmat qilar va hatto ularni ismlarini atab chaqirmas ham edi. Amir Temurning G’arbga yurishi 1399 yilda boshlanib 1404 yilgacha davom etgan. Bu tarixga «etti yillik urush» nomi bilan kirgan. 1400 yilda turk sultoni o’ziniki hisoblagan Kichik Osiyoning hosildor erlarida joylashgan ikkita muhim qal`a Sivoz va Milatiyani bosib oldi. Temur Msir sultonini tor-mor keltirib, uni qochishga majbur qildi va Damashqni egallab oldi, so’ng Musulga o’tdi. 1401 yilda u Bag’dod ko’rg’onlarini yakson qildi. 1402 yilda u erdan o’tib Gurjilarning isyonini yana bir marta bostirdi.
Sohibqironning bu harakatlari sulton Boyazidning asablarini batamom ishdan chiqardi. Amir Temur 1402 yil aprel’ oyida Kuriya daryosini kechib o’tib birin-ketin Tartum, Kemox va Qaysariya qal`a shaharlarini egallab, Turkiya bilan Suriya va Bag’dod aloqa yo’lini kesib qo’yadi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid o’rtasidatarixda nom qoldirgan «Anqara jangi» 1402 yil 28 iyunda boshlandi. Bu jangda Temurning buyuk sarkardalik mahorati, ayniqsa yaqqol ko’rindi. 200 ming kishilik Temur qo’shinining o’ng qanotiga o’g’li Mironshoh, chap qanotiga nabiralari Sulton Xusayn va Xalil Sultonlar, kenja o’g’li Shoxruh qo’mondonlik qildi. Qo’shin markazini Temurning sevimli nabirasi va valiaxdi Muhammad Sulton boshqardi, yana nabiralari Pirmuhammad va Iskandarlar ham bu jangga tayyor turdilar va jang Temurning erkin g’alabasi bilan yakunlandi.
Amir Temur 1404 yil kuzida nabirasi Ulug’bekning to’yini o’tkazish bahonasida o’z davlati qo’l ostidagi oqillar, viloyat hukmdorlarini, qo’shin boshliqlarini va boshqa amaldorlarni Samarqandga taklif qildi va qurultoy chaqirdi. Unda Xitoyga bo’ladigan yurish muhokama qilindi. Temur ulug’ tug’ni ko’tarib 1405 yil 8 yanvarda 200 ming lashkar bilan Xitoy sari yuzlandi. Qish o’sha yili juda qattiq kelgandi. Qishning sovuqligi shu darajada kuchli bo’lgan ekanki, Ali Yazdiyning yozishicha daryo ustidagi muzning qalinligi 2-3 tirsakka teng bo’lgan. Sovuq zarbidan juda ko’p askarlarning yuz, burunlarini sovuq urib ketgan, ba`zilari esa halok bo’lishgan. Ammo sohibqiron to’xtamay yo’lni davom ettirar edi. 1405 yil 14 yanvarda Temur O’tror shahriga etib keldi. U nu erda shamollab kasalga chalindi va uzoq muddat yotib qoldi. Uni O’tror hokimi Berdibekning saroyiga yotqizadilar. Kuni yaqinlashganini tushida ko’rgan sohibqiron hamsafar avlod-ajdodlarini, quroldosh amiru-akrabo va o’z o’rniga qoldirayotgan voris Pirmuhammad Jahongirga itoat etishga da`vat etadi va vasiyat qiladi. Saroyda hozir bo’lganlar nomidan amir Shohmalik va Shayx Nuriddin ulug’ Amirni oxirat yo’liga jo’natish oldidan uning vasiyatlarini bajarish va unga amal qilishga va`da berganlar. 1405 yil 18 fevral’ kechqurun buyuk saltanat sohibi Amir Temurning hayotiga yakun yasaldi. Uning jasadini Samarqandga olib kelib, o’z vasiyatnomasiga ko’ra piru ustozi Shayx Said Baraka hokining oyoq tomoniga dafn etdilar.
Shunday qilib, 1370-1407 yillar mobaynida, ya`ni 35 yil Samarqand taxtini boshqargan Sohibqiron Amir Temur Ko’ragoniy buyuk saltanatga asos soldi. U umri davomida 30 martadan ortiq harbiy yurishlar uyushtirdi va biror marta bo’lsada engilmadi, dunyodagi 27 mamlakatni egalladi. Amir Temur tuzgan salatanat sarxadlari janubda Arabiston yarim orollari va Hindiston erlaridan shimolga to Maskov knyazligiga qadar, sharqda Xitoy hududlaridan g’arbga tomon O’rta Er dengizi va Misr davlatlari erlarini ham o’z ichiga olgan hududlarga qadar cho’zilib ketgan.

XULOSA

Biz mazkur kurs ishida Amir Temur davrida milliy davlatchilikning rivojlanishining nazariy asoslarini imkon qadar tahlil qilishga intildik va tadqiqotlar olib borishda shunday xulosaga keldikki, bu davr davlatchiligida har bir soha aniq va puxta ishlab chiqilgan davlatchilik nazariyasi va talimoti orqali boshqarilgan. Shuningdek davlatchilik mexanizmlarining o’zaro uyg’unligi, mutanosibligi, bir-biriga muvofiqligi, qonun ustivorligi, xalq va davlat birligi ta’minlangan. Amir Temur davri davlat boshkaruv asoslari nazariy jihatdan puxta ishlab chik'ilgan. Amir Temur ijtimoiy qarashlariga ko’ra, o’n ikkita ijtimoiy tabaqani muvofiqlashtirishni davlatni rivojlantirish kafolatlaridan biri hisoblangan. Davlat kam ta’minlangan, kambagal, yetim-yesirlarni kuchli ijtimoiy himoya qilgan. Shuningdek, mansab va unvonlarga tayinlash, eng past tabaqadan yukori tabaqagacha ularning ijtimoiy muhofazasini tashkillashtirish muhim masala deb qaralgan. Amir Temur davrida xodimlar tanlash masalasini hal qilishda avvalo axloqiy jihatlarga etibor karatilgan hamda mutaxassislarning kuchli malaka va bilimga ega bo’lishi shart deb qaralgan. Ularga maosh tayinlashda bir xillik yo’lidan voz kechilgan va davlat uchun katta nafi tekkan mutaxassislar ayricha taqdirlangan. Bu esa davlatchilik taraqqiyotiga kuchli ijobiy tasir ko’rsatgan.

«Temur tuzuklari» ilmiy jamoatchilikni deyarli 500-600 yil mobaynida qiziqtirib kelmoqda. SHu bois, Prezidentimiz I.Karimov o‘z asarlari va chiqishlarida «Sohibqiron tuzuklari» va «o‘gitlari» ga tez-tez murojat qiladi, zero kelajagi buyuk davlat qurayotgan ekanmiz, o‘tmishning ma’naviy tamoyillari bizni adolatli yo‘llardan yuksak taraqqiyotga olib borishi, shubhasiz. Xuddi shu ma’noda Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov yozuvchilar bilan bo‘lgan suhbatida bu haqda zo‘r mamnuniyat bilan quyidagilarni ta’kidladi: «Amir Temur tuzuklarini o‘qisam, xudi bugungi zamonning katta-katta muommolariga javob topgandek bo‘laman, shuning uchun strategiyani juda puxta o‘ylash kerak. Balki ota-bobolarimiz qoldirgan merosdan foydalanib o‘zimizga xos, o‘zimizga mos strategiyani ishlab chiqish kerak bo‘ladi».
Davlatchilikda muhim siyosiy figura bo’lgan davlat rahbariga alohida e’tibor berilib, u davlatni boshqarishga har tomonlama chuqur tayyorlangan. Rahbarning avvalo komil inson bo’lmog’i va o’zidagi mavjud qusurlardan holi bo’lmog’i, yani ahloqiy barkamolligi talab etilgan. U qonunchilikni, boshkaruv san’atini mukammal egallamog’i muhim masala deb hisoblangan va davlatni aniq va puxta ishlab chiqilgan qonunlar orqali boshqargan. Shuningdek, davlat rahbari kuchli xarakterga ega bo’lsa va ruhshunoslik sirlarini mukammal egallasagina muvaffaqiyat qozonish lozimligi uqtirilgan va davlat rahbarlari rahbarlik psixologiyasi chuqur o’rgatilgan. Rahbarning rahbarlik etikasiga qat’iy amal qilmog’i, jamiyat oldidagi javobgarlikni seza bilmog’i, atrofdagi, qo’sshi davlatlardagi voqyea-hodisalardan ogoh bo’lmog’i, jamiyat manfaatini o’z manfaatidan ustun qo’ymog’i, davlatni va fuqarolarni har tomonlama himoya qila bilmog’i lozimligi uqtirilgan.

Adabiyotlar:

1.