Amir Alisher Navoiy adabiyotshunos siyosatchi

Amir Alisher Navoiyning temuriylar devoni sudi siyosati doirasidagi roli

So'nggi temuriylar davri Amir Alisher Navoiyning devon va hukumat siyosati sohasidagi rolini tushunish uchun Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida yuz bergan ba'zi bir asosiy voqealarni ko'rib chiqish zarur.

Sulton Husayn Giyosiddin Mansur o'g'li, Amirzoda Boyqaroning o'g'li, Umar Shayxning o'g'li, Amir Timur Gurgoniyning o'g'li, Hirotda 842- hijriy yil Muharram oyida, Amirzoda Sulton Husaynning qizi Firuzeh Begum ismli ayoldan tug'ilgan.

Firuzeh Begum Amirzoda Timurning qizi, Ake Begi o'g'li Amirzoda Sulton Husaynning qizi edi va Amirzoda Sulton Husaynning o'zi Miron Shohning Qatallaq Sulton begim ismli qiziga uylangan. (Uning ikkala nasablari ona va otasi Temuriylar sulolasiga taqaladi).

Xondamir, 84/113;Abdul Latif Qazvini, 236/1363 (u yetti yoshida, hijriy 849 yilda otasidan ayrilgan. Shu vaqtdan boshlab u Mirza Abulqosim Boburning saroyiga onasining qaroriga binoan bordi "Mirzo Abulqosim Bobur hazratga mehr va muruvvat bildirdi va munosib mukofotlarni belgilab qo'ydi, har kuni yana o`zgacha iliq mehr va muhabbatini namoyon etdi" Mirxond, 5654 yil

Hijriy qamariy 858 yilda Mirzo Abulqosim Bobur Abu Said bilan tinchlik va yarashuvga kelganida, Mirzo Sulton Husayn Samarqanddagi Abu Said huzuriga sulh istab bordi va Sulton Abu Saidning lutfu karamiga muyassar boʻldi. 114/ 4/1380 Bu holat xuddi shu yili, Boyqaro nabirasi Mirza Sulton Ovays Abu Saidga qarshi bosh ko'tarib, Tarxoniy va o'zbek hukmdorlari bilan ittifoq qilganiga qadar saqlanib qoldi, ammo hech narsa o`zgarmadi va ular o'rtasidagi to'qnashuv paytida asirga olinib o'ldirildi. (Xondamir, 115/4/1380) Abu Said Boyqaroning boshqa o'g'illari va nabiralaridan shubhalanib, Mirzo Sulton Husayn va uning 13 qarindoshini Samarqandda qamoqqa olishga buyruq berdi. Ammo bir muncha vaqt o'tgach, Mirzo Sulton Husayn onasining vositachiligi bilan u qamoqdan ozod qilindi va u yana Abulqosim Bobur saroyiga qo'shildi va umrining oxirigacha unga xizmat qildi. Shundan so'ng u Marvga bordi va Amirzoda Sanjarga xizmat qildi. Sanjar qizini unga berib, bolasiday e`zozlab hurmat qildi. (Davlatshoh Samarqandiy, 354/1366) Sulton Husayn Boyqaro haqiqiy jiddiy hayotini hijriy 861 yilda boshlagan. U avval Sanjarning qo'mondonlari va xizmatkorlari bilan janjallashgan, keyin u Mirzo Sanjar bilan janjallashib qolgan. Ularning ishlari urushga borib taqaldi va Mirzo Sulton Husayn Mazandaronga borib, Xo'rjonda (hozirgi Gorgon) o'z nomiga xutba o`qitib tangazarb ettirdi. (Xondamir, 115/4/1380) U hokimiyatni qo'lga kiritish uchun Abu Saidga qarshi bo'lgan temuriy zodagonlarning har biri bilan ittifoq tuzdi. U hijriy 868 yilda Xarazmga borgan va u yerda Abu Said bilan jang qilgan, ammo Abu Said vafot etguniga qadar u hech qachon katta muvaffaqiyatga erishmagan.

Mirxond, o'sha yerda, 129; (Xasan Beyk Romlu, 633/1384) hijriy 876 - yilda Sulton Husayn Boyqaro, buyuk turk yozuvchisi va shoiri, temuriylar davrining buyuk tarixchisi Xondamirning ustozi Amir Alisher Navoiyni saroy amiri va Xoja Nizom-ol -Mulk Xofiyni e’zozlab qo'llab-quvvatladi va uni vazir qilib sayladi deb yozadi. (Hasan Beyk Romlu, 760/1384)

Farohoni Monfaredning so'zlariga ko'ra, Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida bir guruh da'vogarlar bilan kelishmovchilikda bo'lgan.

Birinchidan, temuriy shahzodalar qatorida bo'lganlar va o'zlarini uning shohligi ustidan hukmronlik qilishga loyiq deb hisoblaganlar bu sulola huquqiga ega bo'lishga harakat qilganlar.

Hukumatning so'nggi o'n yilligida ushbu avlodlarning yana bir guruhi, aslzodalarning o'g'illari, Sulton Husayn siyosatiga qarshi ko'tarilib, isyon ko'tarib, Hirot hukumatining zaifligiga yo'l ochdilar.

Qunduz hukmdori Xusrav Shoh yoki Balx hukmdori Darvish Ali singari uning shohligining turli qismlaridagi uchinchi guruh hukmdorlari doimiy ziddiyatlarni keltirib chiqardilar va ularning hech biri muvaffaqiyatga erishmadi. Farohoniy Monfared, 130| 1381

Ammo Sulton Husayn hukmronligi davrida eng katta muammolarni uning o'g'illari va nabiralari bilan ziddiyatlari keltirib chiqargan. Badiuzzamon Sulton Husaynning to'ng'ich o'g'li, Marv hukmdori Muizziddin Sal Najrning qizi Bigeh So`l Latandan edi. U 860 hijriy (milodiy 1456) yil Dildehda tug'ilgan va 869 hijriy yilda uni otasi Jurjonni boshqarishga tayinlagan. Badiuzzamon otasining qo'shiniga qo'shilish, Xusrav Shohning qo'zg'olonini bostirish uchun qadimgi Qunduz qal'asiga (qadimgi Balx lashkarboshisi nazorati ostidagi hududlardan biri, o'sha hududlarga) borgan, u o'g'li Muhammad Mo'men Mirzoni Dor-ul-Mulk vorisi etib tayinlagan, ammo uning tayinlanishi otasi Sulton Husayn tomonidan ma'qullanishi kutilgan. Lekin Badiuzzamon kutganidan farqli o'laroq, Astrobod viloyati Sulton Husayn Boyqaroning yana bir o'g'li, ya'ni Muzaffar Husayn Mirzoning qo'liga o'tdi. Balx esa Badiuzzamonga topshirildi.

Husayn Boyqaro, 914/2/1384 (Xondamirning so'zlariga ko'ra, bu tayinlovlar Mirzo Badiuzzamonga ma'qul kelmagan va u: "Shundan so`ng u juda o'zgarib ketdi va o'z maslakdoshlar - izdoshlari bilan maslahatlashuv yo'lidan bordi va otasiga itoatkorlik qilishni to`xtatdi" (Xondamir, 5801/11/1380). Badiuzzamon fursat bo'lganida otasiga qarshi isyon ko'tarib, tarafdorlari va qo'mondonlari yordami bilan 902 – yil sha’bon oyining 29-seshanba kuni Pil Cheragh (Pol Cheragh) deb nomlangan darvoza o'rtasida otasi bilan urushga kirishdi. Ushbu urushda u mag'lub bo'ldi va qochib ketdi. Keyingi yil Badiuzzamon otasiga qarshi muvaffaqiyatsiz qo'zg'olon uyushtirdi. Ertasi kuni Muhammad Mo'min Mirza mag'lubiyatga uchradi va Muzaffar Mirzo tomonidan asirga olindi. Xondamirning yozishicha, Xoja Nizom al-Mulk Xofiyning sherikligi va ishontirishi bilan Muhammad Mo'min Mirzoning yo'q qilinishida o'g'lining shohligining omon qolishini bilgan Muzaffar Husayn Mirzoning onasi Xadicha Begim Og'a Husayn Boyqaro mast bo`lib hushyorlikni yo`qoygan paytda u shahzodaning qatli to`g`risida hukm chiqarib olib Yor Ali Baxshi va Abdul Zaman Yasovulning qo'liga topshirib uni o'ldirtirishadi.

Xondamir, 5814/11/1380

Isyon ko'targan o'g'il shahzoda Badiuzzamon Mirzoning otasiga qarshi qo'zg'olonini tinchitish va ularning bir-biri bilan janjallashishini to`xtatishda amir Alisher Navoiy o`z maslahati bilan uni tarbiyalab to`g`ri yo`lga boshladi.

Amir Alisher Balxga borib, muzokaralarni yakunladi. Shu bilan birga bir fitna ham uyushtirildi va Nizom ul mulk Amir Alisher Navoiyning rejasi bilan ushbu murosa yaxshi yakunlanishini istamagan boshqa bir guruh Balxning qo'riqchisiga (Kutval) murojaat qilib, Badiuzzamon Mirzo shaharni tark etgach, uni shaharga qaytib kirish yo`lini yopib qo'ying kabi xabar yuboradi. Ushbu buyruq Badiuzzamonning qo'liga tushadi va yana tinchlik buziladi. Xondamir, Habib us-siyar, 4/208

Amir Alisher Navoiy va Sulton Husayn Boyqaro o'rtasidagi munosabatlarda ta'kidlanishi kerak bo'lgan narsa bu ular orasidagi munosabatlarda vaqti-vaqti bilan yuz berib turgan ko'tarilishlar va pasayishlar bo'lgan.

Ushbu munosabatlar har tomonlama ixtisoslashtirilgan tadqiqotlarni talab qiladigan tarixiy va siyosiy sabablar bilan bog`liqdir, shuning uchun ham ushbu hozirgi tadqiqotda ularni ko`rib chiqishning iloji yo`q. Va bu kabi tadqiqotlar ancha – muncha keskin tortishuvlarni keltirib chiqaradi. Keling, misol sifatida ushbu muammolardan birini ko'rib chiqaylik.

1487/892 yil qishda ba'zi bir tartibsizliklar va Astrabad viloyatida yuz bergan harbiy va siyosiy harakatlar tufayli Sulton Husayn Boyqaro ma’lum bir sabablar bilan Amir Nizomiddin Alisherr Navoiyni ikki nafar saroy amaldorlari bilan birgalikda o'sha viloyat, Astrabad boshqaruviga tayinladi. Garchi ba'zi zamonaviy olimlar Sulton Husaynning bu harakatining sababi devon apparatida kuchlar muvozanatini o'rnatish va Amir Alisher Navoiyni Hirotdagi hokimiyat markazidan olib tashlash edi, deb hisoblasalar ham (Nemati Limoyi, 1393, 72), lekin ehtimol shunday niyat Sulton Husayn Boyqaroga tegishli hamdir, ammo sulton Hirot shoh saroyida Amir Alisher Navoiy yo'qligi natijasida vujudga kelgan bo'shliqni tezda anglab yetdi. Amir Alisher Sulton Husaynning buyrug'ini e'tiborsiz qoldirdi va Mozandaronga ketishga qaror qildi. Amir Alisher Navoiyning kelishi haqida Asrobod va Mozandaronning oqsoqollari, olimlari va zodagonlariga xabar berilishi bilanoq ularning barchasi o'zlarining quvonchlari va mamnunliklarini izhor etib uni kutib oldilar.

Mirxond vazirlar va xalqning baxt-saodati haqida shunday yozadi: "Odamlar va vazirlar adolat va insof nuri tufayli zulm va adolatsizlik zimistonidan xavfsiz va osoyishta joyda najot topdilar". (Mirxond, xuddi shu, 5760)

Astrobodda Amir Alisher Navoiy boshqaruvi boshlangandan so'ng, Mazandaron va Gilon viloyatlarining barcha hukmdorlari va amirlari Amir Kabir Alisher Navoiyga itoatkorliklarini maktub va sovg'alar yuborish orqali namoyon etishdi. Amir Alisher Navoiy bir yil davomida Jurjon va Mozandaron viloyatlarida rahbar bo'lib, viloyat ichki ishlarini yaxshi boshqarishga muvaffaq bo'ldi va o'sha mintaqaning iqtisodiy - ijtimoiy ahvolini qayta tiklagandan so'ng to'satdan Hirot Sultonligiga qaytib keldi va Sulton Husayn xizmatiga tutindi. U Sulton Husayndan o'sha viloyat ma'muriyatini boshqa birovga topshirishini va Sultonlikda Sulton bilan qolishiga ruxsat berishni iltimos qildi. Ammo Sulton Husayn bu istakni ma’qullamadi va Amir Alisher Navoiy Sultonning buyrug'ini noiloj qabul qildi va bir necha kundan keyin Astrobodga qaytib keldi. Amir Alisher yana bir necha oyni Astraboda o'tkazdi va Mozandarondagi dushmanlardan biri Amir Alisherni zaharlamoqchi bo'lganligi haqida xabar Sulton Husaynga yetganda, u darhol elchini uning huzuriga borishni buyurdi va bunday fitna ehtimoli borligidan uni ogohlantirib afsus bildirdi.

Aynan shu voqeadan so'ng Amir Alisher Navoiyga Hirotga qaytishga ruxsat berildi.

Amir Alisher Navoiyning Hirotda borligi kuchlar muvozanatini uning foydasi tomon o'zgartirdi va o'sha paytda hukumatda katta kuchga ega bo'lgan Xoja Majdiddinni hokimiyatdan chetlashtirdi va uning o'rniga sulton Amir Alisher Navoiyning qo'llab-quvvatlashi bilan yolg'iz Xoja Nizom al-Mulk Xafiyni munosib deb bilgan uchun vazir lavozimiga tayinladi.

Rofiey va Esfini, 1389, 101 yil (Mening boshqa maqolalarimda Sulton Husayn Boyqaro davrida Amir Alisher Navoiy Hirot Temuriylar devonidagi siyosiy jarayonlar bilan mustahkam aloqalar o'rnatganligi eslatib o`tilgan).

Sulton Husayn bilan o`rnatilgan yaxshi munosabatlar tufayli u devon vazirlarini ishdan bo'shatish va tayinlashning ko'p qismida qatnashgan. Navoiy siyosat borasida uquvli va yaxshi ma'lumotga ega bo'lgan bilimdon edi. U siyosatchi bo'lgan, siyosiy-harbiy harakatlarga qiziqqan va hokimiyatning yuqori darajalariga erishishi Sulton Husayn bilan bir qatorda turk amirlari va zodagonlarining qo'llab-quvvatlashiga ham bog'liq edi. Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida o'ndan ziyod kichik va katta vazirlar siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ishlarni boshqarishdafaoliyat olib bordilar. Amir Alisher Navoiy devonning barcha siyosiy sahnalarida faolishtirok etgan. Shunday qilib boshqa biron bir vazir kerak bo'lgandan ko'proq ta'sir o'tkaza olmagan ham. Rafeiy, 1387, 83-61

Majdiddin lavozimidan chetlashtirilgandan so'ng Xoja Nizom al-Mulk Xofiy siyosiy faol shaxslardan biriga aylandi. U dastlab devonning eng muhim lavozimlaridan yuqori lavozimni egallagan, undan so'ng u devon amirligini qabul qilgan. Shunday qilib: "Turk amaldorlarining faoliyati muntazam ravishda amirlik saroyida muhrlangan". Nizomiy Boxzari, 1357, 225-224 Garchi Xoje Nizom ul - Mulk Amir Alisher Navoiy himoyasida bo`lgan bo`lsa-da, ammo tadqiqot manbalariga ko'ra, u Amir Alisher Navoiyning qo'llab-quvvatlanishini qadrlamaganligi sababli uning raqiblari birlashib, vazirni ag'darishdi. Xondamir, vazirlar buyrug'i, 427

Har holda, Amir Alisher va vazirlar o'rtasida sodir bo'lgan voqealar haqiqatini tushunishda tobora muammolar ko'payib borayotgan bo'lsa-da, aniq ko'rinib turgan narsa shuki, Amir Alisherning Xurosondagi Sulton Husayn Boyqaro hukumronligi ostida o'ttiz yetti yillik faoliyati davomida ko'p sonli vazirlarni lavozimidan chetlashtirish yoki olib tashlashdagi rolini inkor etib bo`lmaydi. Farohoni Monfared, 1381, 180; Rafeiy, 1387, 65

Amir Alisher Navoiy ilm-fan, adabiyot va madaniyat sohasida ajoyib darajaga erishgan qudratli siyosatchi edi. Ilmiy va adabiy qobiliyatlari uchun u o'zini asrning eng munosib siyosiy kuchlaridan biri deb hisoblagan. Shuning uchun u Sulton Husayn Boyqaro davridagi siyosiy va harbiy masalalarning aksariyat qismida samarali va o`ziga xos tarzda ishtirok etdi. Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi Amir Alisher Navoiy hayotbo'lgan davrda tashqi siyosat sohasida ham, ichki siyosatda ham kuchli va obro'li edi. Amir Alisher Navoiyning vafoti, ya’ni hijriy 906 yilda jumadul oxir milodiy 1501 yil 3 yanvar paytiga kelib Sulton Husayn Boyqaro hukmronligining poydevori haqiqatan ham zaiflashib qolgan edi.

Va o'shandan beri Navoiy singari bir necha kishi tashqi va ichki inqirozlar paytida Temuriylar hukumatiga yordam bera olishdi xolos.