Amerikada demokratik partiya demokratiya haqida túsinik

DEMOKRATIYA HAQIDA TÚSINIK

REJA:
1. DEMOKRATIYA HAQIDA TÚSINIK
2. AQSHDA Mámleket TUZUMI
3. AMERIKADA DEMOKRATIK PARTIYA

DEMOKRATIYA HAQIDA TÚSINIK
Demokratiya („xalq hákimiyat“) — barlıq insanlar teńlik tiykarında hám jámáátlik jaǵdayda qarar qabıllaw arqalı jámiyeti basqaratuǵın basqarıw princpı. Demokratiyada puqaralar erkinligi hám teńligi nızamlarda bekkemlengen, xalıq hákimiyatiniń qural hám formaları ámelde ornatılǵan hám júzege shıǵarılǵan boladı. Demokratiya mámleket menen insan munasábetlerin belgileydi. Sonıń menen birge, demokratiya oraylıq hám jergilikli wákillik mákemeleri, saylaw hám saylanıw, nızamlılıq principlerıni, túrli partiyalar, jámiyetlik shólkemleriniń ámel etiwin talap etedi.
Demokratiyanıń mánisin ashıp beriw ushın ullılar tómendegi fiklarni ilgeri súrgenler.
Ronald Reygan: “Demokratiya jábirleniwshi bolıwǵa arzıydı. Sebebi ol insandı sharapatlılaytuǵın mámleket basqarıw princpıidir”
Uinston Cherchil: “Demokratiya mámleket basqarıwdıń eń jaman forması bolıp tabıladı, biraq insaniyat sol waqıtqa shekem odan jaqsırog'ini jarata alǵanı joq”
Demokratiyanıń tariyxına názer taslasak, onıń túbirleri Áyyemgi Grekistonga barıp taqaladı. Áyyemgi Grekistonda «demokratiya» termini teń haqılı puqaralar jıyını, puqaralardıń tiykarǵı bólegi mánislerinde qollanılǵan.
Eramızǵa aldınǵı v-Iv ásirlerde bul ideya Afinada óz eski formasına iye bolǵan. v ásirdiń basınan berli, yaǵnıy mámleket lawazımların iyelew ushın múlkshilik shekleniwler jónge salıw etilgennen keyin afinalik barlıq puqaralar nızamlardı talqılaw, olarǵa dawıs beriw hám jámiyetshilik siyasatti islep shıǵıw processinde shaxsan qatnasıw huqıqınan paydalanǵanler. Sonıń menen birge, olar rotatsiya (almasinuv) principi tiykarında iyeleniptuǵın lawazımlar, sud hám basqarıw komitetke aǵzalıq, basqarıwda qatnasıw huqıqınan da paydalanǵanler. Sol waqıttan berli bul mısal demokratlar ushın yosh dáregi hám tayansh noqatı esaplanadı.
Búgingi kúnge shekem demokratiyalıq basqarıw haqqında hár túrli teoriya hám jantasıwlar qáliplesken. XvIII-ásirden baslap AQSh hám Evropada “demokratiya” keń quloch jazǵanlıǵı sebepli, amerikalıq bilimparvar, mámleket ǵayratkeri bolǵan Benjamin Franklin demokratiyanı «chiqib kiyatırǵan quyash» dep tariyplagan edi. Demokratiya túsinigi túrli dáwirlerde túrli orınlarda túrli adamlar ushın ózleriniń máplerine uyqas túrde túrli mánislerdi anglatgan. Amerikaparastlar “ádalatlı basqarıw” retinde, Adolf Gitler sıyaqlı totalitar basqarıw princpı wákilleri bolsa “aqmaqlar ishi” retinde tán alıw etkenler. Rossiya ilimpazları V. P. Pugachov, A. I. Solovevlar bolsa demokratiyanı basshılıqqa múmkinshilikleri bar puqaralardıń básekishilik tiykarında saylawshılar isenimlerin erisiw arqalı basqarıw usılı dep tariyplaydilar.

AQSHDA MÁMLEKET SISTEMASI

AQSh - federativ respublika. Ámeldegi Konstitusiyası 1787-jılda qabıl etilgen.
Mámleket hám húkimet baslıǵı, qurallı kúshler bas komandiri - prezident, onıń kepillikleri kútá úlken. vitse-prezident menen birge tikkeley emes, eki basqıshlı saylaw jolı menen (saylawshılar komissiyası arqalı ) 4 jıl múddetke saylanadı.
Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı senat hám wákiller palatasınan ibarat eki palatali kongress ámelge asıradı. Senatda 100 senator bar (olar 6 jıl múddetke, hár shtattan 2 den saylanadı hám 1/3 bólegi hár 2 jılda jańalap turıladı ). wákiller palatasına 435 deputat 2 jılǵa saylanadı. Atqarıwshı húkimet organı - AQSh húkimeti prezident tárepinen senatdıń razılıǵı menen tayınlanadı ; 13 ministrden ibarat boladı. Húkimet kongress aldında juwapker emes. Hár bir shtattıń óz Konstitusiyası bar. Shtat daǵı nızam shıǵarıwshı hákimiyattı nızam shıǵarıwshı jıynalıs, atqarıwshı hákimiyattı bolsa gubernator ámelge asıradı.
AQSh mámleketiniń konstituciyalıq sistemasına úsh siyasiy-huqıqıy qaǵıyda tiykar etip alınǵan, bul qaǵıydalar - hákimiyattıń bóliniwi, federalizm hám suddıń konstituciyalıq qadaǵalawınan ibarat. Hákimiyattıń bóliniw qaǵıydası mámleket hákimiyatınıń úsh tarmaǵı - nızam shıǵaruvchilik, ijroiya hám sud húkimetleriniń ǵárezsizligin hám olar ortasında wazıypalardıń shegaralap qoyılıwın názerde tutadı.