Amaliy matematika” yo‘nalishi 21. 08-guruh talabasi Mamasodiqova Mubina Sattorali qizining

4-rasm. Semantik to'rga misol
Obyektlar biror munosabat bilan bog'liq bo'lsa, ular yoylar bilan birlashtiriladi. Bu munosabatlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
— sinfning elementi bo'lishi mumkin — u obyektni shu sinfga kirishini anglatishi mumkin.
M: Albatros qushlar sinfiga kiradi.
— ega bo'lmoq — obyektni qanday xossaga ega ekanligini ko'rsatadi.
M: Straus uzun bo'yinli.
— miqdorga ega — bu obyekt xossalarining qiymatini anglatadi.
M: Anvarning ikkita akasi bor.

5-rasm. Semantik to'rlarda munosabatlarni ifodalash
— Keltirib chiqarish — keltirib chiqarishi sababini ifodalaydi.
Keltirilgan misollardan ham ko'rinib turibdiki, bilimlarni semantik to'rlar orqali ifodalash juda qulay ekan. Biroq, to'rlarni bog'lovchi munosabatlar va bilimlarni turli xilligi sun'iy intellekt masalalarini yechish jarayonini murakkablashtiradi. Shuning uchun bilimlarni tasvirlashda iloji boricha bir xillika erishishga harakat qilinadi.

Mahsuliy (produksiya) ekspert tizimlari tadbiqlari.

Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan sohalaridan biridir.
ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diagnoz qo'yadi. Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladigan masalalarga yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dasturlaridan farq qilib, ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada masalani hal etadi, bu tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlanmagan masalalarning yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoidalar yordamida masalani aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vaqt yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydigan tizimlarga juda ham to'g'ri keladi.
ETlarning afzal shundaki, ular bilimlarni to'play olish, uzoq vaqt saqlash, eskilarini yangilay olish kabi xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar ma'lum bir korxonada ma'lum vaqtgacha mutaxas-sislarsiz, nisbatan mustaqil ishlash imkoniyatini yaratadi. Bilim­larni to'plash, eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni qoilab, korxonada ishlayotgan mutaxassislarning malakasini oshirish imkonini beradi.
Sun'iy intellektning mashina sanoati va iqtisodda qo'llanishi ETlarga asoslangan. Ular yordamida mahsulot sifatini oshirish va vaqtni tejash, shuningdek ish unumi va mutaxassis malakasini oshirish yaxshi natijalar bermoqda.
Bilimga asoslangan tizimlarni qo'llash sohalarini bir nechta asosiy sinflarga guruhlash mumkin: tibbiy diagnostika, monitoring va nazorat, mexanik va elektr qurilmalaridagi nosozliklarni diagnostika qilish, o'qitish.
a) tibbiy diagnostika .
Tashxis tizimlari tanadagi buzilishlar va ularning mumkin bo'lgan sabablari o'rtasidagi aloqani o'rnatish uchun ishlatiladi. Eng mashhur diagnostika tizimi MYCIN bo'lib, bemorning ahvolini meningit va bakterial infektsiyalar bilan tashxislash va kuzatish uchun mo'ljallangan. Uning birinchi versiyasi Stenford universitetida 70-yillarning o'rtalarida ishlab chiqilgan. Hozirgi vaqtda ushbu tizim tibbiy mutaxassis darajasida tashxis qo'yadi. U kengaytirilgan bilimlar bazasiga ega, buning natijasida uni tibbiyotning boshqa sohalarida qo'llash mumkin.
b) bashorat qilish .
Bashoratli tizimlar ob'ektning hozirgi holati haqidagi ma'lumotlarga asoslanib, mumkin bo'lgan natijalar yoki hodisalarni bashorat qiladi. Wall Street Conquest dasturiy ta'minot tizimi bozor sharoitlarini tahlil qilishi va algoritmlarning statistik usullaridan foydalangan holda siz uchun uzoq muddatli investitsiya rejasini ishlab chiqishi mumkin. Bu bilimga asoslangan tizim emas, chunki u an'anaviy dasturlashning protseduralari va algoritmlaridan foydalanadi. Garchi bozor kon'yunkturasi haqidagi ma'lumotlari orqali kapitalni ko'paytirishga yordam beradigan EClar hali ham mavjud bo'lmasa-da, prognozlash tizimlari bugungi kunda ob-havo, hosildorlik va yo'lovchilar oqimini bashorat qila oladi. Hatto shaxsiy kompyuterda ham oddiy bilimga asoslangan tizimni o'rnatish orqali siz mahalliy ob-havo ma'lumotlarini olishingiz mumkin.
c) rejalashtirish .
Rejalashtirish tizimlari ko'p sonli o'zgaruvchilar bilan muammolarni hal qilishda aniq maqsadlarga erishish uchun mo'ljallangan. Damashqda joylashgan Informat firmasi xaridorlarga o'z ehtiyojlari va byudjetiga mos keladigan kompyuterni tanlashda yordam berish uchun o'z qabulxonasida 15 daqiqalik bepul maslahat uchun 13 ta ish stantsiyasini taqdim etadi. Bundan tashqari, Boeing ES dan kosmik stansiyalarni loyihalash, shuningdek, samolyot dvigatellari ishdan chiqish sabablarini aniqlash va vertolyotlarni ta’mirlash uchun foydalanadi. DEC tomonidan yaratilgan XCON ekspert tizimi VAX kabi kompyuter tizimlarining konfiguratsiyasini aniqlash yoki o'zgartirish uchun va mijoz talablariga muvofiq ishlatiladi. DEC XCON tizimining bilimlar bazasini o'z ichiga olgan yanada kuchli XSEL tizimini ishlab chiqmoqda, mijozlarga hisoblash tizimlarining to'g'ri konfiguratsiyasini tanlashda yordam berish maqsadida. XCON dan farqli o'laroq, XSEL tizimi interaktivdir.
d) talqin qilish .
Sharhlovchi tizimlar kuzatish natijalaridan ma'lum xulosalar chiqarish qobiliyatiga ega. PROSPECTOR tizimi, eng yaxshi ma'lum bo'lgan izohlash tizimlaridan biri bo'lib, to'qqizta mutaxassisning bilimlarini birlashtiradi. To'qqizta sud-tibbiyot usullarining kombinatsiyasidan foydalangan holda, tizim to'qqizta mutaxassisning hech biri kutmagan million dollarlik ruda konlarini topishga muvaffaq bo'ldi. Yana bir talqin qilish tizimi HASP/SIAP hisoblanadi. U akustik kuzatuv tizimlari ma'lumotlaridan Tinch okeanidagi kemalarning joylashuvi va turlarini aniqlaydi.
e) Nazorat va boshqaruv .
Bilimga asoslangan tizimlar aqlli boshqaruv tizimlari sifatida ishlatilishi va bir nechta manbalardan olingan ma'lumotlarni tahlil qilish orqali qaror qabul qilishi mumkin. Bunday tizimlar allaqachon atom elektr stantsiyalarida, havo harakatini boshqarish va tibbiy nazoratda ishlaydi. Ular, shuningdek, korxonaning moliyaviy faoliyatini tartibga solishda foydali bo'lishi va tanqidiy vaziyatlarda qaror qabul qilishda yordam berishi mumkin.
f) Mexanik va elektr qurilmalardagi nosozliklar diagnostikasi .
Bu sohada mexanik va elektr mashinalarni (avtomobillar, teplovozlar va boshqalar) ta’mirlashda ham, kompyuter texnikasi va dasturiy ta’minotidagi nosozliklar va xatolarni bartaraf etishda ham bilimga asoslangan tizimlar ajralmas hisoblanadi.
g) trening .
Bilimga asoslangan tizimlar kompyuterga asoslangan ta'lim tizimlarining ajralmas qismi bo'lishi mumkin. Tizim ba'zi ob'ektning (masalan, talaba) faoliyati haqida ma'lumot oladi va uning xatti-harakatlarini tahlil qiladi. Bilimlar bazasi ob'ektning harakatiga qarab o'zgaradi. Bunday o'rganishga misol sifatida kompyuter o'yinini keltirish mumkin, uning murakkabligi o'yinchining mahorat darajasi oshgani sayin ortadi. Eng qiziqarli o'rganish ESlaridan biri D. Lenat tomonidan ishlab chiqilgan EURISCO tizimi bo'lib, u oddiy evristikadan foydalanadi. Ushbu tizim T.Treveller o'yinida sinovdan o'tkazildi, jangovar operatsiyalarni simulyatsiya qildi. O'yinning mohiyati o'zgarmas qoidalar to'plami sharoitida mag'lub bo'lishga qodir flotiliya tarkibini aniqlashdir. EURISCO tizimi kichik,
Aksariyat ESlar tarkibiga ko'ra bir vaqtning o'zida bir nechta turlarga bo'linishi mumkin bo'lgan bilimlarni o'z ichiga oladi. Masalan, o'quv tizimi diagnostika va rejalashtirishni amalga oshirish uchun bilimga ega bo'lishi mumkin. U kursning asosiy yo'nalishlari bo'yicha talabaning qobiliyatlarini aniqlaydi, so'ngra olingan ma'lumotlarni hisobga olgan holda o'quv rejasini tuzadi. Boshqaruv tizimi nazorat, diagnostika, prognozlash va rejalashtirish maqsadlarida qo'llanilishi mumkin. Uyni qo'riqlash tizimi atrof-muhitni kuzatishi, sodir bo'layotgan voqealarni aniqlashi (masalan, deraza ochilgan), prognozni berishi (o'g'ri uyga bostirib kirmoqchi) va harakat rejasini tuzishi mumkin (politsiyani chaqirish) .
H) Logistikadagi ekspert tizimlari
Logistika sohasidagi ekspert tizimlari deganda mutaxassislarga moddiy oqimlarni boshqarish bilan bog'liq qarorlar qabul qilishda yordam beradigan maxsus kompyuter dasturlari tushuniladi. Ekspert tizimi turli sohalarda ishlaydigan bir nechta mutaxassislarning bilim va tajribasini to'plashi mumkin. 
Yuqori malakali mutaxassislarning mehnati qimmat, lekin, qoida tariqasida, kundalik talab qilinmaydi. Kompyuterga kirish orqali turli masalalar bo'yicha ekspert maslahatlarini olish qobiliyati murakkab muammolarni mohirona hal qilish imkonini beradi, xodimlarning mehnat unumdorligini oshiradi va shu bilan birga yuqori maoshli mutaxassislar shtatini saqlash xarajatlarini talab qilmaydi.
Ekspert tizimlaridan foydalanish quyidagilarga imkon beradi:
- materiallar oqimini boshqarish sohasida tez va sifatli qarorlar qabul qilish;
— nisbatan qisqa muddatda tajribali mutaxassislarni tayyorlash;
Qisqa vaqt ichida ekspert dasturlari bilan shug'ullanish tajribali mutaxassisni shakllantiradi. Shu bilan birga, ekspert tizimlarining o'quv imkoniyatlarini oshirish vazifasi bugungi kunda dolzarbdir, chunki ko'pchilik dasturlar foydalanuvchiga tavsiya etilgan echimlar sabablarini tushuntirmaydi.
- kompaniyaning "nou-xau"sini saqlab qolish, chunki tizimdan foydalanuvchi xodimlar ekspert tizimidagi tajriba va bilimlarni kompaniyadan tashqariga olib chiqa olmaydi;
- nufuzli bo'lmagan, xavfli, zerikarli va shunga o'xshash ishlarda yuqori malakali mutaxassislarning tajribasi va bilimlaridan foydalanish.
Ekspert tizimlarining kamchiliklari orasida "sog'lom aql" dan foydalanish qobiliyatining cheklanganligi kiradi. Logistika jarayonlari turli xil tovarlar bilan ko'plab operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Ekspert dasturida barcha xususiyatlarni hisobga olish mumkin emas. Shuning uchun, besh kilogramm og'irlikdagi qutiga yuz kilogramm og'irlikdagi quti qo'ymaslik uchun foydalanuvchi ekspert tizimining bilimlarini to'ldiradigan sog'lom fikrga ega bo'lishi kerak.
Ekspert tizimlari logistika jarayonining turli bosqichlarida qo'llaniladi, bu katta tajriba va vaqtni talab qiladigan muammolarni hal qilishga yordam beradi. Masalan, omborda zaxiralarni to'ldirish to'g'risida qaror qabul qilganda, menejer katta miqdordagi turli xil ma'lumotlarni baholashi kerak bo'lganda: sotib olingan tovarlar bo'yicha kutilayotgan narxlar, etkazib berish stavkalari, turli xil assortimentlar uchun zaxiralarni bir vaqtning o'zida to'ldirish zarurati. , va boshqalar.
Bu yerda ekspert tizimlaridan foydalanish nafaqat to'g'ri, balki tez qarorlar qabul qilish imkonini beradi, bu ko'pincha muhim emas.
Omborlarni saqlashda ekspert tizimlaridan foydalanishga misol sifatida AQSh Havo kuchlarining logistika bo'limi uchun ishlab chiqilgan Inventarizatsiyani boshqarish bo'yicha yordamchi, IMA (“Omborni boshqarish bo'yicha yordamchi”) ni ko'rib chiqaylik. Bo'lim butun dunyo bo'ylab 19 000 dan ortiq samolyotlarga xizmat ko'rsatadi. 
Bo'limning ombor tizimida 916 ming dona samolyot ehtiyot qismlari mavjud. IMAni yaratishdan maqsad ombor xodimlariga inventarni boshqarish bilan bog'liq muammolarni hal qilishda yordam berishdir. Ushbu ekspert tizimidan foydalanish oddiy muammolarni hal qilish samaradorligini 8-10% ga oshirish imkonini berdi. Qiyin vaziyatlarda muammolarni hal qilish samaradorligi 15-18% ga oshdi. 
60-70-yillarda ishlab chiqilgan eng mashhur ES allaqachon o'z sohalarida klassikaga aylangan. Ularning kelib chiqishi, predmet sohalari va qo‘llaniladigan g‘oyalar, metodlar va dasturiy vositalarning uzluksizligiga ko‘ra ularni bir necha oilalarga bo‘lish mumkin.

1. META - DENDRAL .DENDRAL tizimi eksperimental ma'lumotlardan (mass-spektrografiya, yadro magnit-rezonans ma'lumotlari va boshqalar) kimyoviy birikmaning eng ehtimolli tuzilishini aniqlash imkonini beradi.MD DENDRAL uchun bilimlarni olish jarayonini avtomatlashtiradi. U kimyoviy tuzilmalarning parchalarini qurish qoidalarini ishlab chiqaradi.

2. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAS-PUFF-NEOMICIN . Bu tibbiy ES oilasi va ularni qurish uchun xizmat ko'rsatish dasturlari.
3. PROSPEKTOR - KAS . PROSPEKTOR - geologik tahlillar asosida konlarni qidirish (prognoz qilish) uchun mo'ljallangan. KAS - bu PROSPECTOR uchun bilim olish tizimi.
4. CASNET - EXPERT . CASNET tizimi ko'z kasalliklarini tashxislash va davolash bo'yicha tavsiyalar berish uchun tibbiy ES hisoblanadi. Uning asosida EXPERT bilim muhandislik tili ishlab chiqildi, uning yordamida bir qator boshqa tibbiy diagnostika tizimlari yaratildi.
5. ESHITITISh - ESHITITISh -2- ESHITTISH -3 - YOSH . Ushbu turkumning dastlabki ikkita tizimi so'zlari berilgan lug'atdan olingan doimiy inson nutqini tanib olish uchun aqlli tizimni ishlab chiqishdir. Ushbu tizimlar e'lonlar taxtasidan foydalanishga asoslangan original tuzilmasi bilan ajralib turadi - tizimning joriy natijalarini o'z ichiga olgan global ma'lumotlar bazasi. Keyinchalik bu tizimlar asosida ESni qurish uchun HEARSAY-3 va AGE (Umumiylashtirishga urinish - muloqotga urinish) instrumental tizimlari yaratildi.