|
6.1-rasm. Geologik xarita va uning AB chizig’I bo’yicha kesmasi.
Topshiriq: Geologik kartalarni o‘qish va ularning turlari, shartli belgilari va masshtablarini va geologic kesma tuzishni o‘rganish.
Amaliy ishni bajarish tartibi:
O’qituvchi talabaga geologik kartalarni o‘qish va ularning turlari, shartli belgilari va masshtablarini va geologic karta tuzushni tushuntirib berganidek uslubiy ko’rsatmadan foydalanib, yozma ravishda yozib so’ngra aytib beradi.
Hisobot turi: Dars mashg’uloti tugagandan so’ng yozma xamda chizma rasm orqali hisobot topshiradi.
7-AMALIY MASHG‘ULOT
BURG’U QUDUQ MA’LUMOTLARIGA ASOSLANIB, GEOLOGIK KOLONKA TUZILISHI.
Umumiy ma’lumotlar
Burgʻilash — quduq parmalash, chuqurcha va kovak (shpur)lar qazish jarayoni. Geologik va geofizik tekshirishlar oʻtkazish, foydali qazilmalarni qidirish, qazib olish, muhandislik geologik izlanishlarni bajarish va boshqa ishlarda qoʻllaniladi. Burgʻilashda maxsus asboblar yordamida togʻ jinslari yemiriladi (maydalanadi). Maydalangan jins boʻlaklari tashqariga chiqarib tashlanadi, natijada kovlanayotgan quduq, chuqurcha yoki kovak chuqurlasha boradi. Kuduq, chuqurcha yoki kovak devori qazish jarayonida mustahkamlanadi. Burgʻilashning paydo boʻlgan vaqtini aniqlash juda qiyin. Misrliklar 6000 yil ilgari Burgʻilashdan piramida qurishda foydalanganlar, qad. rimliklar Burgʻilashda qoshiqsimon kovlagich ishlatganlar, 2000 yil ilgari esa xitoyliklar tuz qazib olishda Burgʻilashdan keng foydalanganlar. Rossiyada burgʻi kovaklaridan osh tuzi olishda foydalanilgan. Markaziy Osiyo hududida ham maʼdanlar qazib olishda kadimdan Burgʻilash usulidan foydalanilgan. Neft konlarining koʻplab topilishi Burgʻilashning tez rivojlanishiga olib keldi. Qazish usullariga koʻra, Burgʻilash zarbiy, aylanma, kolonkali boʻladi. Shtanga yoki arqonning uchiga mahkamlangan parmani koʻtarib tashlash yoʻli bilan quduq qazish zarbiy Burgʻilash deb ataladi. Zarbiy Burgʻilash 17-asrda birinchi marta Xitoyda shoʻr suvlar va yonuvchi gazlarni chiqarishda qoʻllanilgan. Aylanma harakat qiluvchi parma bilan kovak qazish aylanma Burgʻilash deb ataladi. Bunda maydalangan jins boʻlaklari kovaqda toʻxtovsiz aylanib turuvchi suyuq loy, suv yoki bosim ostidagi havo yordamida tashqariga chiqariladi. Aylanma Burgʻilash 3 xil boʻladi: 1) rotorli Burgʻilash — burgʻilash kuvurlari burgʻilanayotgan vaqtda shtanga uchiga mahkamlanib kovak ichiga tushiriladi va yer yuziga oʻrnatilgan dvigatel yordamida aylanma harakat qiladi; 2) turbinali Burgʻilash— bunda tog jinslarini parchalovchi asbobni aylanma harakatga keltiruvchi dvigatel kovak ichida boʻladi; u turbobur deb ataladi. U doimo yuqori bosimda kovakda aylanib turuvchi suyuq loy yordamida ishlaydi. Dvigatel elektr toki yordamida harakatlansa, elektrobur deyiladi; 3) kombinaiiyalangan (aralash) Burgʻilash — bunda Burgʻilash uskunasi aylanma va zarbiy agregatlar bilan taʼminlangan boʻladi. Ikkinchi agregat asosan qattiq jinslarni parchalashda hamda Burgʻilash jarayonida chigir ishdan chiqib qolganda qoʻllaniladi. Halqasimon parma bilan kovak kovlanib, undan silindr shaklidagi choʻzinchoq jins boʻlaklari (kern) chiqarib olinsa, bunday Burgʻilash kolonkali Burgʻilash deb ataladi. Burgʻilash xalq xoʻjaligining koʻpchilik tarmoqlarida, muhandislik, geologik va meliorativ ishlarda, rudali va rudasiz maʼdanlarni qidirishda, shaxtalardagi havoni almashtirishda, suvni tortib olishda. portlatish ishlari va boshqalarda qoʻllaniladi.
7.1 rasm Quduqlarni burg’ulash usullari.
Quduq — vertikal shaxta yoki oʻra koʻrinishidagi gidrotexnika inshoo-ti. Q.ning aholini suv bilan taʼminlash va sugʻorish uchun yer osti suvlarini yigʻish maqsadida quriladigan suv toʻplovchi;yer osti suvlarini yer usti suvlari bilan qoʻshish yoki drenaj suvlari va tindirilgan kanali-zatsiya suvlarini yigʻish maqsadida quriladigan suv singdiruvchi; daryo, koʻl, suv omborlaridan olinadigan suvlarni rostlash maqsadida qirgʻoqqa yaqin quriladigan qirgʻoq boʻyi xillari boʻladi. Suv toʻplovchi Q. juda keng tarqalgan boʻlib, asosan, ichimlik suv olish uchun quriladi. Konstruksiyasi, qurilish usuli hamda devorining mustahkamligiga qarab shaxtasimon va quvurli (burgʻilangan) xillarga boʻlinadi. Shaxtasimon Q. uncha chuqur joylashmagan kam bosimli suv saqlovchi qatlamlardagi suvni olish uchun quriladi. Bunday Q.lar kichik posyolkalar, chorvachilik fermalari, dala shiyponlari va yaylovlarni suv bilan taʼminlash maqsadida qaziladi, suvi isteʼmol uchun yaroqli boʻlsa, maxsus tozalash talab etilmaydi. Ularning diametri (yoki kengli-gi) 0,8 dan 1,5 m gacha, chuq. 30–40 m gacha (baʼzi joylarda 100–300 m gacha) boʻladi. Shaxtasimon Q.larga suv filtrlar yoki gʻovak betondan qilingan devorlar orqali oʻtadi. Shaxtasimon Q.larning koʻpchiligi debeti sutkasiga 5—100m3atro-fida. Devorlari yogʻoch, tosh va beton bilan mustahkamlanadi. Undagi suv turli suv chiqaruvchi qurilmalar yordamida olinadi. Quvurli (burgʻilangan) Q. turli chuqurlikda yotgan, suvi koʻp boʻlgan (bosimli va bosimsiz) yer qatlamlaridan suv olish uchun quriladi. Bularda suv saqlovchi qatlamlar sathidan yuqoriga, hattoki oʻz bosimi bilan yer sirtigacha koʻtarilishi mumkin (mas, artezian Q.lar). Quvurli Q.larning chuqurligi 800 m gacha boradi. Bu turdagi Q.larning suvi markazlashtirilgan suv bilan taʼminlash sistemasida ishlatiladi. Quvurning suv saqlovchi qatlamga yetgan qismiga filtr (be-ton, keramika, shagʻal va boshqalar) ishlanadi. Quvurli Q.larning suvi markazdan qochirma choʻktirma nasoslar, erliftlar va sifonlar yordamida chiqarib olinadi. Suv singdiruvchi Q. vertikal drenajning bir turi sifatida berk botiqlarning zaxini qochirishda qoʻllaniladi. Q. vositasida zax bosgan qatlamni suv yutgich qatlam bilan birlashtirib, ortiqcha suvni suv yutgich qatlamga oʻtkazib yuborish mumkin. Qirgʻoq boʻyi Q.i panjaralar bilan boʻlingan kameradan iborat boʻlib, suv daryo, koʻl va boshqa manbalardan quvur orqali oqib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
