Amaliy mashg‘ulotlar

Yakuniy bosqich (15 daqiqa)

Download 419,82 Kb. bet 3/9 Sana 01.06.2022 Hajmi 419,82 Kb. #626558

Bog'liq
Dialektologiya. 7-amaliy mashg'ulotlar

Bu sahifa navigatsiya:

• Qisqacha ma’lumot

3. Yakuniy bosqich (15 daqiqa)	3.1. Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladilar. 3.2. O‘quv mashg‘ulotlarining natijalarini sharhlaydi, faol talabalar bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlash uchun vazifalar beradi: amaliy mashg‘ulotga tayyorlanib kelish. Nazorat savollariga javob berish.
Tinglaydilar.

Qisqacha ma’lumot:
Sheva atamasi forscha so‘z bo‘lib, ovoz, til, so‘zlashish, holat, yo‘sin, ravish kabi ma’nolarni anglatadi. Shevalar o‘zbek tilining o‘ziga xos fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarga ega bo‘lgan kichik bir qismi bo‘lib, o‘zlarining jug‘rofiy o‘rinlari bilan bir-birlaridan ajralib turadi. [1] O‘zbek tili o‘z va o‘zlashgan qatlam hisobiga yil sayin boyib, sayqallanib kelishi tarixdan ma’lum. Til asosan ichki manbalar asosida boyib boradi. Qadimdan tilimizga shevalar o‘z ta’sirini o‘tkazib, uning boyligini, sinonimik qatorini tashkil etib, badiiy matnni go‘zal qilib bo‘yashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Shevalar ta’sirida yaratilgan, boshdan oyoq sheva asosida yozilgan badiiy matnlar ham talaygina. Biz undan oziqlanamiz, ayrimlarini bugungi kunda adabiy til miqyosiga ham olib chiqmoqdamiz. Masalan, “oyijon” leksemasi aslida ayrim hududda qo‘llanuvchi leksema bo‘lib, bugungi kunda adabiy til miqyosiga o‘tib bormoqda. Turkiy tillarning ilmiy o‘rganilishi o‘zbek tilshunosligi, xususan, o‘zbek dialektologiya sohasining rivoj topishda muhim o‘ringa ega. Qadimdan shevaga e’tibor qaratilgan bo‘lib, buning ilk tarixini Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk”, Yusuf xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari orqali ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari, To‘nyuquq bitik toshida shevalarning qadimiy ko‘rinishi saqlanib qolgan. Masalan, “…uduzug‘ma ulug‘i sid arti. Yig‘il, tadi, yig‘masi ban artim - bilga To‘nyuquq. [2] Bunday qadimiy ko‘rinishni bugungi kunda ayrim shevalar saqlab qolgan. Xususan, Namangan shahar shevasining fonetik strukturasi eksperimental tahlillar asosida o‘rganilib, uning boshqa o‘zbek shevalaridan farqli, o‘zigagina xos belgilari aniqlangan. [3] Namangan shahar shevasi o‘zining fonetik, leksik va grammatik tomoni bilan o‘zbek shevalari orasida ajralib turadi. Xususan, Namangan shahar shevasining morfologik xususiyatlari o‘ziga xosdir. Masalan, kelishik tizimlarida bu yaqqol namoyon bo‘la oladi. -da (o‘rin-payt) kelishigi adabiy tilda uyda shaklida; Namangan shahar shevasida uyde shaklida uchraydi. -dan (chiqish) kelishigi esa uydan; uydaa shaklida, ya’ni bunda qo‘llanilgan “a” fonemasi invarianti til orqa “a” unlisini ifodalaydi. -ga (jo‘nalish) kelishigi qo‘shimchasi eshikka so‘zini (adabiy) talqini sifatida ishi:ga shaklida uchraydi. Bundan tashqari, -lar (ko‘plik shakli) qo‘shimchasi -le, -ler shaklida uchraydi. Masalan, qalamlar(adabiy) - qalamle(shevada), qalamlarim - qalamlerim kabi. Namangan shahar shevasida egalik kategoriyasi o’ziga xos shakl va talaffuzga ega

Download 419,82 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: