Amaliy mashg’ulotlar


Toza  nutq  -  andozali  nutq



Download 2,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet53/145
Sana02.08.2021
Hajmi2,03 Mb.
#136146
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   145
Bog'liq
2 5222031064809082337

Toza  nutq  -  andozali  nutq.  Qaysi  tilda  ma’ruza  o‘qishdan  qatiy  nazar, 
o‘sha tilning sofligi, boyligi o‘qituvchi nutqida aks etadi. Bir tilga xos xususiyatlarni 
                                                 
4
Низомиддин Маҳмудув “Ўқитувчи ва нутқ техникаси” Тил ва адабиёт таълими  № 2-сон. Т.:- 2007 йил. -4-9 б. 
 


yoki  so‘zlarni  ikkinchi  tilga  qo‘shib  so‘zlash  yoki  adabiy  til  me’yorlariga  mos 
bo‘lmagan so‘z va iboralarni qo‘llash nutqning tozaligiga zid. 
Demak, nutqning tozaligi, uning adabiy til mezonlariga mos kelish-kelmasligi, 
g‘ayri adabiy til unsurlaridan holi bo‘lishidir. 
Anglashilayaptiki,  deyarli  barcha  tillarda  bor  bo‘lgan  sheva,  varvarizm, 
kanselyarizm,  professionalizm,  akademizm,  vulgar  kabi  so‘z  va  iboralarni  adabiy 
tilga aralashtirib qo‘llashdan qochish ma’qul. 
Badiiy  adabiyotda  bularni  qo‘llash  holatlari  mavjud.  Unda  milliy  koloritni 
berish, qahramonning qalb-qiyofasini ochish uchun xizmat qiladi. O‘zbek tili sheva 
va lahjalarga boy. Shu bois adabiy til normasida fikrlash lozim bo‘ladi. 
Ana shu nuqtai nazardan yondoshilsa, ta’lim muassasasida faoliyat ko‘rsatuvchi 
pedagoglar  nutqi  maqtovga  sazovor  bo‘ladi.  Shu  sababli,  adabiy  tilda  so‘zlashga 
harakat qilinsa ham, shevada fikrlash g‘ayriixtiyoriy tarzda dialektlarga xos so‘z va 
atamalarni  qo‘llab  yuborishga  olib  keladi.  Pedagoglar  nutqidagi  sheva  unsurlari, 
ayniqsa, nutq tovushlarining talaffuzida yaqqol seziladi. 
Bu  unli  tovushlarning  cho‘ziq  yoki  qisqaligini,  lablangan  yoki 
lablanmaganligini  farqlay  olmaslikda  ko‘rinadi.  «O»  unlisini  tojikcha  «o‘»ga 
yaqinroq qilib talaffuz etish. Masalan: bor-bo‘r. 
«I» qisqa unlisini cho‘ziq varianti bilan almash qo‘llash. Misol: qыz-qiz. 
«Q»  undoshi  o‘rniga  «
F
»
 
ni  («chiqmoq  -  chig‘moq»),  «h»  undoshi  o‘rniga 
«x»ni (bahor-baxor, hamma-xamma) qo‘llash kabi fonetik sheva unsurlari kuzatiladi. 
Chet tillardan o‘zlashgan so‘zlarni qorishtirib ifodalash mavjud. «Mentalitet», 
«immunitet»  kabi  so‘zlarning  muqobilibo‘lgani  holda,  omma  anglashi  mushkul 
bo‘lgan  atamalarni  keltirish  nojoizdir.  Shu  o‘rinda  ushbu  fikr  e’tiborlidir: 
«Turmushga oid turli xil narsa va xodisalar borki, xayotga singib ketgan. Tilda uni 
nomlovchi so‘z bo‘lmasa, shunday so‘zni qo‘shni tildan olish mumkin. Lekin tilda 
mavjud so‘zlar o‘rnida boshqa so‘zni qo‘llash zararlidir». 
Nutqda  kanselyarizm  (idoraviy  atamalar),  akademizm  (ilmiy  uslub)  imkon 
qadar  qo‘llanilmagani,  ommaviylik  yetakchi  o‘rin  tutgani  durust.  Keng 
jamoatchilikka  tushunarli  termin  va  atamalarni  ishlatish  maqsadning,  nutq 
mohiyatining tez anglanishini ta’minlaydi. 
Ba’zi  hollarda  o‘quvchilar  muloqot  mavzusini  chuqur  bilmasdan,  fikr 
ifodalashda  qiynaladilar  va  odatga  aylangan  ushbu  so‘zlarni  ishlatadilar.  Misol: 
«Xo‘sh, haligi, anaqa, o‘sha, nimaydi, deylik, demakkim» va h.k. 
Bular  tilshunoslikda  «parazit  so‘zlar»  deyiladi.  Nutqning  tozaligiga  putur 
yetkazuvchi bunday so‘zlarni qo‘llamaslik uchun mavzuni sinchiklab o‘rganish va 
nutqiy mashqlar qilish lozim. Nutq tozaligiga salbiy ta’sir etuvchi holatlardan biri 
vulgar (qo‘pol) so‘zlarni istifoda etishdir. Qarg‘ish, haqorat ma’nolarini anglatuvchi 
bunday so‘zlar oynai jahon orqali namoyish etiluvchi badiiy film va spektakllarda 


qahramon  qiyofasini,  sajiyasini,  ruhiy  holatini  ochishda  ba’zan  qo‘llaniladi.  Nutq 
uchun soflik deganda, ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi orasidagi muloqotni oson 
tushunilishi anglashiladi. Bu esa bir jihatdan, nutqning soddaligi va qisqaligini ham 
anglatadi. Allomalardan biri «tilning tozaligi, ma’no aniqligi va o‘tkirligi uchun 

Download 2,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   145




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish