Amaliy mashg’ulotlar

3.  Insonparvarlikka  asoslangan  hamjihatlik  muhitini  qaror  toptirish. 
Pedagogik  konfliktlar  yechimini  topish  o‘quv-biluv  jarayonida  insonparvarlikka 
asoslangan  pedagogik  muhitni  qaror  toptirish  ham  alohida  ahamiyatga  ega. 
Insonparvar, demokratik, jamoaviy hamkorlik jarayonida o‘quvchilarda mustahkam 
bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni  hosil  qilish,  ularga  nisbatan  muruvvat  va  mehr-
muhabbat,  sadoqat  bilan  munosabatda  bo‘lish,  ularni  ezgu  ishlarga  ruhlantirish, 
hamkorlik,  o‘zaro  muomala  va  muloqotda  pedagogik  mahorat  ko‘rsatish, 
o‘quvchilar orasida ijobiy muhitni qaror toptirish, ularning kamchiliklariga nisbatan 
bag‘rikenglik bilan bardoshli munosabatda bo‘lish lozim.
12
 
Demokratik  munosabatda  bo‘lish  maqsadga  muvofiqdir.  O‘qituvchi  hamda 
o‘quvchilar orasidagi demokratik munosabatlar quyidagilarni ta’minlash imkonini 
beradi: 
1. O‘quvchi va o‘qituvchi orasidagi munosabatlarni barqarorlash tirish. 
2. Darsda hamjihatlikka asoslangan ijobiy muhitni vujudga keltirish. 
3.  O‘quvchilarda  erkin  tanlov  va  o‘z  fikrini  himoya  qilish  ko‘nikmasini 
shakllantirish. 
                                                 
12
Сафарова P.F., Ш.Неъматов ва бошқ. Ўқув предметларимазмунини аниқловчи асосий параметрлар.- .Т.:Фан ватехнология, 2011. -160 б. 
 

---

4.  Pedagogik  jarayonda  o‘qituvchi  va  o‘quvchilar  orasida  o‘zaro  tenglikka 
asoslangan munosabatlarni qaror toptirish kabilar. 
Pedagogik  jihatdan  o‘z  faoliyatini  tashkil  etish  o‘qituvchining  o‘z  ichki 
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga layoqatliligidir. Bu uning faoliyatiga insoniy 
mazmun 
beradi. 
Ichki 
imkoniyatlarni 
ro‘yobga 
chiqarish 
muayyan 
tashabbuskorlikni talab qiladi. Ong tarkibining istiqboldagi faoliyatga ko‘rsatadigan 
ta’sirini  belgilash  g‘oyasi  mustaqil  bilim  olish  tajribasi  ning  shakllanishida 
pedagogikaga  hamkorlik  nazariyasiga  oid  tadqiqotlar  orqali  kirib  kelgan.  Bu  o‘z 
faoliyatini hamkorlik asosida amalga oshirish sohasidagi yondashuvga tayanadi. Bu 
jarayonda  o‘qituvchi  yangi  sifat  ko‘rsatkichiga  ega  bo‘lgan  bilimlarni 
o‘zlashtirishga ko‘maklashadi. 
Insoniy  nuqtai  nazardan  shaxsning  o‘z  faoliyatini  tashkil  etishi  pedagogik 
konfliktlar yechimini topishga oid asosiy tushunchalarni anglash imkonini beradi. 
Pedagogik konfliktologiya fani uyg‘unlashgan didaktik jarayonlarni tahlil qilish va 
o‘z  faoliyatini  tashkil  qilish  metodlarini  izchil  tatbiq  etishga  yo‘naltirilgandir.  Bu 
o‘ta  murakkab,  ochiq,  nomuntazam  rivojlanuvchi  tizim  bo‘lib,  uning  o‘ziga  xos 
jihati o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etishida namoyon bo‘ladi. Mazkur tizimning 
ichki  imkoniyati  o‘zida  yangi  sifatga  egabo‘lgan  hayot  uchun  zarur  kelishuv 
jarayonini  namoyon  qilishidadir.  Pedagogika  fanida  bunday  tizimni  shaxs  ongini 
shakllantirishga  yo‘naltirilgan  didaktik  jarayon  sifatida  baholash  mumkin.  Unda 
amalga  oshadigan  ichki  o‘zgarishlar  shaxs  ongi  strukturasining  faoliyatini 
ta’minlaydi.  Bu  o‘z  navbatida,  ta’lim-tarbiya  sifatiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  O‘quvchi 
ongida  yangicha,  kuchliroq  tarkibning  vujudga  kelishi  uning  yordamida  bilimlar, 
axborotlar va tajribalarning o‘zlashtirilishi bir qator shart-sharoitlarga amal qilishni 
taqozo qiladi: 
1. Eski tizimlar inqiroz holatida bo‘lib, tanqidiy holatni boshidan kechirishi, 
bunday  vaziyatda  eski  strukturalar  yangi  vaziyatlarning  talablariga  bardosh  bera 
olmaydi. Ta’lim tizimida bugungi  kunda ham an’anaviy  o‘qitish jarayoni ustuvor 
o‘rin  egallab,  shaxsga  yo‘naltirilgan  hamkorlikka  asoslangan  ta’lim  tizimiga  o‘z 
o‘rnini bo‘shatib bera olmayapti. 
2. Mazkur tizimda mavjud bo‘lgan yangi sifatlar vujudga kelishining asosiy 
manbai unda joylashtirilgan ichki holatlardir. O‘z faoliyatini mustaqil tarzda tashkil 
etish  mexanizmini  harakatga  keltirish  tashqi  manbalar  yordamida  amalga 
oshirilishilozim. 
3.  Tadrijiy  taraqqiyot  jarayonida  yangi  struktura  va  uni  yo‘naltiruvchi 
bo‘shliqlar  tasodifiy  tarzda  mustaqil  yashashi,  muayyan  barqarorlikka  erishish 
imkonini berishi kerak. 
4.  Ta’lim  tizimida  yangi  sifatlarning  shakllanishi  hamkorlik  tamoyillari  va 
shartlari  yordamida  aniqlanishi  lozim.  Bu  shuni  anglatadiki,  o‘qituvchi  hamda 

---

o‘quvchilar  orasidagi  aniq  hamkorlik  ta’lim-tarbiyada  birgalikda  ijod  qilishga 
asoslangan  holda  amalga  oshishi  mumkin.  Bu  jarayonda  ularning  mustaqil 
rivojlanishlari  va  o‘z  faoliyatlarini  tashkil  etishlari  uchun  tashqi  oziqlantiruvchi 
vositalar  vujudga  keltiriladi.  Bu  amaliy  tajribalar  va  xulq-atvorni  shakllantirishga 
xizmat  qiladigan  dastlabki  metodlar  va  usullar  yordamidagina  emas,  balki 
pedagogik hamkorlik yordamida amalga oshiriladi. 
Bugungi kunda ta’lim tizimida vujudga kelgan vaziyatni hamkorlik atamasi 
yordamida ifodalash mumkin. U eski strukturani buzishga xizmat qiladigan tanqidiy 
nuqtai  nazarga  ega.  Shuasosda  mazkur  tizimning  yangi  sifat  bosqichiga 
ko‘tarilishigaishonch  vujudga  keladi.  Uning  ishonchli  tarzda  taraqqiy  etishi 
o‘tamurakkablik  shakldagi  yangicha  rivojlanish  imkoniyatigaegaligidadir.  U 
nomuntazamlilik,  ko‘pvariantlilik  xususiyatigaega  bo‘lib,  bu  jarayonda  tizimning 
bir holatdan ikkinchi holatgao‘tishini bashorat qilish mumkin emas. Chunki bu tizim 
o‘zarobarqarorlik  va  tenglik  xarakteriga  ega  emas.  Mazkur  tizimijodiy  faoliyat 
ko‘rsatish uchun ochiqhisoblanadi.
13
 
Pedagogik ijodkorlik - o‘qituvchiga xos xususiyat bo‘lishikerak. Uning o‘ziga 
xos xususiyatlari yaxlit tarzda tarixiy,milliy, tabiiy, axloqiy omillarga bog‘liqbo‘lib, 
ijodkorliko‘zbek  xalqining  milliy  xususiyati  sifatida  e’tirof  etiladi.  Ushbu  nuqtai 
nazarga  tayangan  holda  biz  ta’limni  yangicha  insoniy  mohiyatga  ega  bo‘lgan 
jarayon  sifatida  talqin  qilamiz.  Bunda  birinchi  va  ikkinchi  darajaga  ega  bo‘lgan 
pedagogik hodisalar haqida fikr yuritish o‘rinlidir. 
Tanqidiy nuqtai nazar ta’lim tizimining inqirozini ko‘rsatuvchi holatdir. Bu 
o‘z  navbatida,  davlat  va  jamiyatning  ta’lim  tizimi  oldiga  quyayotgan  talablarni 
bajara olmasligini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Yangicha maqsad o‘quvchilarni o‘quv 
jarayonining sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishga undaydi. Ularni ijtimoiy hayotga 
tayyorlashga  yo‘llash  imkonini  beradi.  An’anaviy  ta’limning  o‘quvchilar 
jinoyatchiligi,  tajovuzkorligi,  giyoxvandligining  oldini  olish,  ularga  axloqiy 
qadriyatlarni  taqdim  etish  maromini  tezlashtirish,  ularni  ongli  faoliyat  va  o‘zaro 
hamkorlikka  undash,  shaxsiy,  sodda,  biroq  rasmiy  ijtimoiy,  tarbiyaviy  ishga  zid 
bo‘lgan  diniy,  totalitar  tariqatlar  va  radikal  siyosiy  birlashmalarga  jalb  qiladigan 
holatlarni bartaraf etishga yetarlicha qodir emasligi yaqqol namoyon bo‘lmoqda. 
Eski  tuzilmalar  ma’lum  muddat  hayot  kechiradigan  pedagogik  faoliyatni 
tushunish,  ta’lim  jarayonida  bilimlarni  ko‘chirish,  ularning  muayyan  miqdorini 
to‘plashdan  iborat  ekanligini  ifodalaydi.  Ta’lim-tarbiya  o‘quvchilarga  ijtimoiy 
tajribani  taqdim  etish  va  xulq-atvor  me’yorlarini  tarkib  toptirish  jarayoni  sifatida 
                                                 
13
Узбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллийдастури” // Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - 
Тошкент: Шарк, 1997. - Б. 22-60. 
 

---

alohida  qimmatga  ega.  Rivojlanish  o‘quvchilarda  zarur  sifatlarni  shakllantiruvchi 
jarayon sifatida o‘qituvchining monologik ta’siri natijasi hisoblanadi. 
Yangi  sifatlar  -  o‘qituvchining  ta’lim-tarbiya  jarayonida  o‘z  o‘rni  va 
mohiyatini  yangicha  tushunish  ko‘nikmasidir.  Ta’lim-tarbiyaviy  qadriyatlarni 
tushunish,  o‘qitish  va  rivojlantirish,  davlat  manfaatlari,  o‘quvchi  shaxsining 
qiziqishlari,  imkoniyatlari,  shaxsiyati,  fikrlari  va  tafakkuri,  tajribasidan  kelib 
chiqqan holda amalga oshiriladi. 
Pedagogikaning asosiy g‘oyalarini yangicha tushunish unga ko‘proq shaxsiy 
mazmun-mohiyat berish, o‘quvchilar bilan ular uchun tushunarli va qulay bo‘lgan 
holatlarda ko‘proq hamkorlik qilishga asoslanadi. O‘quvchi ongi ko‘plab vazifalarni 
bajarib  pedagogik  hamkorlik  doirasida  uning  tarkibiy  qismi  sifatida  namoyon 
bo‘ladi.  Ular  orasida  eng  muhimi  ob’ektiv  borliqni  aks  ettirish  vazifasidir.  Bu 
vazifaning  kiritilishi  pedagogik  faoliyatni  tashkil  etishni  cheklash  uni 
o‘quvchilarning imkoniyatlariga moslashtirishga asos bo‘ladi. 
Pedagogik hamkorlik uchun inson ongiga bo‘lgan nuqtai nazarning o‘zgarishi 
sub’ektga bo‘lgani kabi funksional, quvvatni saqlash jihatidan muhim ahamiyatga 
ega. Shunga ko‘ra, o‘quvchi ongi nafaqat vazifa, balki mazmunga ega bo‘lgan tizim 
sifatida faoliyat, atrof-muhitga nisbatan shaxsiy, qadriyatli munosabatlar, o‘quv va 
xulq-atvor ko‘rsatkichlari sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham, ongning 
rivojlanganligi  haqida  fikr  yuritish  imkoniyati  vujudga  keladi.  Shaxsning  sifatlari 
haqida  nafaqat  paydo  bo‘lgan  vazifalar  yig‘indisi,  balki  uning  namoyon  bo‘lish 
sifatlari haqida ham gapirish mumkin. 
Shakllantiruvchi  yondashuv ta’lim-tarbiya jarayonini o‘quvchi shaxsiga har 
tomonlama  ta’sir  ko‘rsatish  imkoniyati,  ya’ni  siyosiy,  davlat  nuqtai  nazaridan, 
iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyati sifatida ham talqin qilishni taqozo qilmoqda. 
Bu alohida shaxsning manfaatlaridan yuqori bo‘lgan qiziqishlar sifatida namoyon 
bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda, bunday ta’lim-tarbiyaning mavjud yo‘nalishi, ongli 
faoliyat  asoslari  va  xulq-atvor  tajribasini  shakllantirish  o‘zida  ijobiy  quvvatni 
mujassamlashtiradi. Bu o‘z navbatida, o‘quvchi shaxsining istiqboldagi taraqqiyoti 
uchun boshlang‘ich nuqta hisoblanadi. 
Ta’lim  oldida  turgan  ijtimoiy  buyurtma  shundan  iboratki,  o‘quv-tarbiya 
jarayonida  o‘quvchilarning  ijrochilik  ko‘nikmalarini  shakllantirish  bilan 
cheklanmaslik  kerak.  Vazifaning  murakkabligi  shundaki,  ta’lim-tarbiya 
o‘quvchilarda  xulq-atvorning  shaxsiy,  ichki  asoslarini  shakllantirishi  lozim.  Bu 
amalda o‘quvchining shaxsiy sifatlarini namoyon qilish imkonini berishi zarur. 
O‘quvchining  shaxsiy  sifatlari  -  bu  har  bir  kishida  o‘ziga  xos  tarzda  hosil 
bo‘ladigan, uning umumiy qadriyatlarga bo‘lgan munosabatini namoyon qiladigan, 
shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lgan sifatlaridir. Ular madaniyatlilik, ijodkorlik, erkinlik, 
mustaqillik,  tanlov  imkoniyatiga  egalik,  fidoiylik,  baynalminallik,  shaxsiy 

---

yaratuvchilik,  bunyodkorlik,  o‘ziga  xoslik,  fuqarolik  jamiyatiga  mansublik, 
xaqgo‘ylik, intizomlilik, hamjihatlik, hamdardlik kabilar. 
O‘quvchining shaxsiy sifatlari unga xos bo‘lgan ongli faoliyatning mazmun-
mohiyati  va  darajasini  belgilaydi.  Shaxsiy  tuzilmalar  -  bu  o‘quvchi  ongining 
qadriyatlarga asoslangan tarkiblashgan mazmunidir. U o‘quvchining hamkorlikdagi 
faoliyati  va  xulq-atvori  orqali  namoyon  bo‘ladi.  Uning  hamkorlikdagi  muayyan 
faoliyatga ongli moslashishini ta’minlaydi. Mazkur faoliyat o‘quvchini yo‘naltiradi, 
boshqaradi,  uning  fikrlash  ko‘nikmalarini  rivojlantiradi.  Uning  qadriyatlar  va 
madaniyatga bo‘lgan munosabatini aniqlaydi. Shu bilan bir qatorda, o‘quvchining 
bilimlari, tajribalari, hayotiy va kasbiy maqsadlarini ham ifodalaydi. 
O‘quvchi  o‘z  ongining  faoliyati  yordamidagina  o‘zining  shaxslik  sifatlarini 
namoyon qiladi. U o‘zining shaxsiy fikrini ifodalash, xatti-harakatlarini boshqarish, 
o‘z  faoliyatini  hamkorlik  asosida  tashkil  etish,  qabul  qilingan  talablarni  astoydil 
bajarish  va  o‘z  faoliyatini  shu  talablarni  amalga  oshirishga  sarflash  o‘quvchilar 
o‘quv faoliyatlarining tarkibiy qismidir. 
Shaxs  ongli  faoliyatining  muhim  ko‘rinishlaridan  biri–nazoratdir. 
O‘quvchining  ongi  uning  atrof-muhitga  bo‘lganmunosabatini  yo‘naltiradi  va 
nazorat  qiladi.  Bu  jarayonda  o‘quvchiongi  haqiqatdan  ham  tashqi  ta’sirlarni  aks 
ettiradi  va  buta’sirlarga  muayyan  darajada  javob  qaytaradi.  Ushbu 
hodisaningpedagogik mohiyati shundaki, u nafaqat ta’sir ko‘rsatish, balkio‘quvchi 
ongining  mohiyatini  ham  ifodalaydi.  Mazkur  nazorat  qiluvchi  birlikning  harakati 
qanchalik  kuchli  bo‘lsa,  ongningma’naviy-axloqiy  shakllanishi  shunchalik 
yuqoribo‘ladi. 
Ongning  vaziyatlarni  mustaqil  tarzda  nazorat  qilish  layoqati  shaxsiy 
tuzilmalarning mujassamlashgan ko‘rsatkichlarini vujudga keltiradi. Jumladan: 
-  tanqidiylik  shaxsning  o‘zidan  tashqarida  va  o‘z  vujudida  o‘zgarishlar  va 
mantiqiy holatlarga baho berishi, mavjud tartibga nisbatan norozilik va shubhaning 
vujudga  kelishi,  qayta  fikrlash  jarayonlariga  yo‘naltirish  va  ularga  tanqidiy  baho 
berishni anglatadi. Qat’iy tanqidiy nuqtai nazar – 
 1)    o‘z  qarashlari,  fikrlari,  qadriyatli  yo‘nalishlarini  o‘ta  ahamiyati  va 
h.k.larda deb hisoblamasdan, balki tajribada ifodalangan fikrlar va qadriyatlarning 
tarkibiy qismi sifatida baholash ko‘nikmasi;  
2) o‘zining shaxsiy tashabbusiga ko‘ra o‘z g‘oyalarini sinab ko‘rish va unga 
zid tarzda ilgari surilgan g‘oyalardan himoya qila olish ko‘nikmasi;  
3) muayyan salbiy hodisalarda ijobiy holatlarni topa olish ko‘nikmasi;  
4) noto‘g‘ri va mayda tanqidlardan qochish ko‘nikmasi; 
 5) bari-bir, bizda hammasi yaxshi, degan aqidadan o‘zoqlashish ko‘nikmasi;  
6)  muayyan  vaziyatlarda  o‘zini  ob’ektiv  baholay  olish,  salbiy  omillar 
ta’siridan saqlanish ko‘nikmasi; 

---

-  tarixiy  tajribalarni  tahlil  qila  olish,  o‘z  ko‘lamidan  tashqariga  chiqish, 
fikrlash, o‘rganish, tahlil qilish; konstruksiyalash, o‘zligiga sodiq qolish, o‘z-o‘ziga 
haqqoniy munosabatda bo‘lish; 
- 
voqealarning 
yashirin 
sabablarini 
aniqlay 
olish, 
o‘xshatish,                                              
tenglashtirish,  tahlil  qilish,  ularning  asoslarini  aniqlash,  ijtimoiy,  shaxsiy 
qadriyatlar,  noaniq  holatlarga  nisbatan  yondashuvlarni  namoyon  qilish;  hodisalar 
vujudga kelishining tashqi sabablarini aniqlash; 
- yo‘naltirish - olam manzarasini tasavvur qilishning shaxsiy yo‘nalishlarini 
aniqlash, individual dunyoqarashga ega bo‘lish; 
- mustaqillik -  tashqi  ta’sirlarga berilmaslik  layoqatiga  ega bo‘lish, axloqiy 
qoidalar doirasida ularga munosib javob beraolish; 
- fikriy-ijodiy - shaxsiy fikrlar tizimini aniqlash va vujudga keltirish, faoliyatli 
munosabatlar va muloqot ko‘nikmalarini tarkib toptirish, faoliyat jarayonida fikrlash 
va ijod qilish; 
- o‘z faoliyatini dolzarblashtirish - ma’naviy va ijodiy quvvatlarning yuqori 
darajada  namoyon  bo‘lishini  ta’minlash,  o‘zining  shaxsiy  imkoniyatlarini  to‘liq 
tarzda  namoyon  qilish  va  rivojlantirish,  imkoniyat  holatidan  xaqqoniylik  holatiga 
o‘tish; 
-  o‘z  faoliyatini  amalga  oshirish  -  atrofdagilarning  o‘zligini  tan  olishlariga 
intilish, uning to‘liq namoyon bo‘lishiga mustaqil tarzda sharoit yaratish; 
- hayotiy faoliyatining ma’naviy darajasini ta’minlash – o‘z hayotini yuksak 
darajadagi qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish layoqatiga ega bo‘lish kabilar. 
Bunday  shaxsiy  sifatlarni  tarkib  toptirish  maqsadida  o‘quvchilar  orasida 
hamkorlik muhitini vujudga keltirish ularda ijobiy sifatlarni shakllantirishga xizmat 
qiladi.  O‘quvchilarda  ijodiy  faoliyatni  shakllantirish  uchun  qulay  sharoit  vujudga 
keltirilsa,  ta’lim  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadga  erishadi.  Yangicha  pedagogik 
tafakkur  bilan  bog‘liq  tarzda,  o‘z  faoliyatini  mustaqil  tarzda  tashkil  etishga 
yo‘naltirilgan  pedagogik  jarayonning  asosiy  tizimi,  uning  maqsadi,  mazmuni, 
shaxsiy-qadriyatli mohiyat kasb etib, texnologik asosga ega bo‘ladi. Hamkorlikka 
yo‘naltirish  asosida  o‘z-o‘zini  boshqarish  tizimini  tarkib  toptiradi.  Bu  esa, 
pedagogik  hamkorlikning  umumiy  hamda  xususiy  tamoyillari  va  yo‘naltiruvchi 
sharoitlariga bog‘liq. 
Pedagogik  hamkorlikning  dastlabki  tamoyili  insoniylik  xarakteriga  ega