Amaliy mashg‘ulotlar 1- amaliy mashg‘ulot (2 soat) Mavzu: sblsqlarining nutqiy voqelanishini o‘rganish Reja



Download 73,94 Kb.
bet23/26
Sana05.07.2022
Hajmi73,94 Kb.
#739875
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26
Bog'liq
12345 amaliy ish HOʼAT

Tobe tarkibli qo`shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar shakllangan [Pm] mavjud bo`lsa-da, birinchi sodda gapning markazi mustaqil sodda gap kesimi bo`la olmaydi. U doimo tobe gap markazini shakllantirib, o`z mohiyatini ochishi uchun o`zidan keyin mustaqil kesimli gap bo`linishini talab etadi. Masalan, Men qo`shiq aytsam, u tinglaydi. Ergash ko`ringan ham edi, bolalar yugurishdi. Demak, [WPm] → [WPm] qolipidan chiqqan hosilalarda birinchi gap shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin aksincha emas.
Mutanosib bog`lanish va mazmunan mutanosiblik. 
Shakliy – vazifaviy nuqtayi nazardan [WPm↔WPm] tipik ko`rinishli gaplarni 
mazmunan bir-birini taqozo etadigan, mazmunan mutanosib gaplardan keskin 
farqlash lozim. Qiyoslang:
1. Sobir kelsa, birga borardik.
2. Goh Sobir keldi, goh birga bordik.
3. Kim kelsa, o`zi boradi.
Birinchi gapda QG tarkibiy qismlarining o`zaro bog`lanishi har ikkala gapdagi 
kesimning xususiy shakli va xususiy ma‘nosi bilan ta`minlangan. Gaplar 
mutanosibligi QG tarkibidagi sodda gap kesimlarining shakl va ma`no xususiyatidan 
kelib chiqadi.
Ikkinchi gapda mutanosiblik kesim shakli bilan emas, balki juft bog`lovchi 
[goh...goh] yordamida ta`minlangan. Bu gap lisoniy qurilish mohiyatiga ko`ra 
[WPm,WPm]= QG qolipining hosilasi bo`lib, tenglanish bog`lovchi yordamida 
shakllangan. Mazkur fikrni quyidagi QGlar qatori tasdiqlaydi:
1.Sobir keldi, birga bordik.
2. Sobir keldi va birga bordik.
3.Sobir keldi, shuning uchun birga bordik. 
4.Sobir keldi-yu, birga bordik. 
5.Goh Sobir keldi, goh birga bordik. 
6.Na Sobir keldi va na birga bordik. 
Bu qatorda 5-6 gaplarda mazmunan bir-birini taqozo etish, 4-gapda 
keyingisini, 3-gapda oldingisini taqozo etish mavjud. Ammo bunday holat gap 
qurilishi bilan emas, balki bog`lovchilar mazmuni bilan bog`liqdir.
Yuqorida berilgan uchinchi misolimizga e‘tibor qaratish lozim:
Kim kelsa, o`sha boradi. 
Bu misolda ham gaplarning mazmunan bir-birini taqozo etishi, talab etishi, 
o`zaro aloqadorlik, mutanosiblik mavjud. Biroq bunda ham mutanosiblik gap 
kesimlarining shakli va ma`no xususiyatlari bilan emas, balki [kim...u(o`sha)...] 
nisbiy so`zlarining QG tarkibida o`zaro bog`lovchi vosita vazifasida kelishi bilan 
bog`liqdir. Zero ―Kim kelsa, o`sha boradi‖ gapi mohiyatan [WPm→WPm]=QG 
qolipining hosilasi bo`lib, mazmuniy mutanosiblik nisbiy olmoshlar bilan yuzaga 
chiqadi.Teng tarkibli qo'shma gaplar [ WPm , WPm ] = QG lisoniy sintaktik qolipi asosida yuzaga keladi .[ WPm , WPm ] qurilmali qo'shma gaplar kesimlarning har biri mustaqil shakllangan bo'lib , ularni osongina sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin .
Misol : Saidiy o'qiganda Munisxonning har zamon tovushi chiqib turguvchi edi , bir soatdan ortiq uning tovushi chiqmagani Saidiyni shubhaga soldi .
A.Qahhor " Sarob"
[WPm , WPm ] bu mustaqil sodda gap sifatida qo'llana oladigan birdan ortiq gapning nutqda ma'lum bir bog'lovchi vositalar bilan o'zaro bog'lanishi va bitta tugal ohangga , bitta gap to'xtamiga ega bo'lishidir .
Tobe tarkibli qo'shma gaplar [ WPm -> WPm] = QG lisoniy sintaktik qolipi asosida shakllanadi. [WPm ->WPm] qirilmali qo'ahma gaplarda har ikkala sodda gap ham shakllangan [Pm] ga ega bo'lsa-da , birinchi gapning markazi mustaqil sodda gap kesimi (MKSH ) bo'la olmaydi . U hamisha tobe gap markazini shakllantiruvchi vosita sifatida bo'lib , o'z mazmunini namoyon qilish uchun o'zidan keyin mustaqil holda namoyon bo'la oladigan voqelanishi uchun oldingi gapga ehtiyoj sezmaydigan gap bo'lishini taqozo qiladi . Boshqacha aytganda , bu tipij ko'rinishli gap tarkibidagi oldingi sodda gapning kesimi NKSH bilan , keyingisi Firuza toshli uzukni olar ekan , Saidaxonning ko'zlari quvonchdan yaltirab ketdi .( S.Ahmad )
2. Ra'no guruchni endi tuzlagan ham ediki , ichkaridan Anvar chiqib ketdi.
Bu gaplarning barchasidagi birinchi sodda gap mustaqil qo'llana olmaydi , qo'llanganda ham ushbu qo'shma gap tarkibidagi ma'nolarni bera olmaydi . Keyin turgan sodda gaplar esa bunday emas.
Mutanosib bog'lanishli qo'shma gaplar QGlarning lisoniy qurilishiga ko'ra tasnifida [WPm <-> WPm ] = QG qolipi asosida yuzaga keladigan qo'shma gapning turi sifatida ajraladi . [WPm<-> WPm ] qurilmali qo'shma gaplarni tashkil etuvchi sodda gaplar kesimlarining biri ikkinchisini , ikkinchisi birinchisini taqozo qiladi . Ikkalasining ham kesimi NKSH hisoblanadi . Boshqacha aytganda , bu sodda gaplar qo'shma gapdan anglashilgan mazmunni ifodalash uchun bir-biriga ehtiyoj sezadi .
1. O'zi so'rasa ekan , men aytsam .(P.Tursun.)
2. Agar suv bo'lsami , hosilga hosil qo'shiladi .(Sh.Rashidov )
[WPm <-> WPm ] qurilmali qo'ahma gaplarming kesimlarini shakllantiruvchi vositalar kam miqdorni tashkil etadi :


a ) birinchi qismda -sa , ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shakli keladi : Oyi , havo ochilib ketsa , boshqa daryo bo'yiga borar edik .
Sh bilan shakllangan bo'ladi .



Download 73,94 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish