Amaliy mashg‘ulotlar 1- amaliy mashg‘ulot (2 soat) Mavzu: sblsqlarining nutqiy voqelanishini o‘rganish Reja

AMALIY MASHG‘ULOTLAR


1- amaliy mashg‘ulot (2 soat)
Mavzu: SBLSQlarining nutqiy voqelanishini o‘rganish
Reja:
1. LSQ va uning turlari. Nominativ birlik hosil qiluvchi LSQlar.
2. Nutqiy hosila va LSQ munosabatini muayyan SBLSQini keltirib chiqarish asosida o‘rganish.
3. SBLSQlarining nutqiy voqelanishini kuzatish va ma‘noviy xususiyatlarini tahlil qilish.

LSQning voqelanishi “lison – nutq” yo`nalishida bo`lib, bu yo`nalish umumiylikdan oraliq ko`rinish orqali xususiylikka – nutqiy hodisaga qarab boradi. [ot^qar.kel - ot^eg.qo`sh = ot qaratuvchi + ot qaralmish] kitobning varag`i Lisoniy sintaktik birlik so`z birikmasi va gap hosil qilish qolipi. Lisoniy sathga tegishli bo`lganligi uchun ularni lisoniy sintaktik qolip (LSQ). LSQ g`isht qolipiga o`xshaydi. Kitobni o`qimoq [ot^tush.kel + fe’l] 1. LSQning moddiylikdan holiligi va nutqiy hosilaning moddiyligi. LSQ jamiyat a’zolari ongida mavjud bo`lib kishilar erkin birikma hosil qilish ko`nikmasi sifatida uzoq davr mobaynida shakllanadi. LSQ moddiy qiyofaga ega emas. Uni sezgi a’zosi asosida bilib bo`lmaydi. 2. LSQning ijtimoiyligi va nutqiy birikmaning individualligi. LSQ asosida vujudga keluvchi nutqiy hosila har bir kishi nutqida o`ziga xos. Masalan, kitobni o`qimoq so`z birikmasi har bir so`zlovchi nutqida o`ziga xos. [ot^tush .kel+ fe’l] qolipibitta bo`lib, undan kitobni o`qimoq, qalamni sotmoq kabilarni hosil qilish mumkin. LSQ Nutqiy hosila Umumiylik Alohidalik Mohiyat Hodisa Imkoniyat Voqelik Sabab Oqibat LSQ umumiylik sifatida ko`plab nutqiy hosiladagi umumiy belgi xususiyatni o`zida jamlaydi. Masalan, kitobni o`qimoq, xatni yozmoq, qo`yni sotmoq birikmasidagi kitobni, xatni, qo`yni tobe a’zosi quyidagi umumiy belgilarga ega: 1) ot turkumiga mansublik 2) tushum kelishigi bilan shakllanganlik 3) tobe a’zolik Bu uch umumiylik [ot^tush.kel+ fe’l] LSQ nutqiy hodisalar zamirida yashiringan ularning, ularning ichki barqaror, o`zgarmas mohiyati, u nutqiy hosiladagi rang – baranglikka befarq. Nutqiy hosila esa rang – barang ko`rinishga ega. Masalan, [ot^tush.kel + fe’l] qolipi o`zgarmas. Ammo uning hosilalari uyni supurmoq, qog`ozni yirtmoq, xatni jo`natmoq kabi. LSQ – voqelikka aylanmagan, namoyon bo`lishi uchun zarur shart-sharoit va ehtiyoj talab etadigan imkoniyat. Nutqiy hosila esa ana shu imkoniyatning yuzaga chiqishi, voqelikka aylanishi. Qolip asosida birikuvdan vujudga kelgan nutqiy hosilani uch guruhga birlashtirish mumkin: 1. yasama so`z 2. so`z birikmasi 3. gap (ishla) yasama so`zi [ish] leksemasi va [-la] morfemasining, kitobni o`qimoq nutqiy so`z birikmasi [kitob] va [o`qi] leksemalarining. O`qidim gapi esa [o`qi] leksemasiva [-dim] kesimlik kategoriyasi shaklining birikishidan hosil bo`lgan. (ishla) so`zi [ot + la = asosdan anglashilgan narsa bilan shug`ullanmoq] LSQning o`ng tomoni uning mazmuniy jihati. [ism^qar.kel + ism^eg.q = qaratuvchi – qaralmish] qolipining o`ng ya’ni mazmuniy qismini lisoniy tobe qaratuvchi va hokim qaralmish orasidagi rang – barang munosabatlar tashkil etadi.