Amaliy mashg‘ulotlar 1- amaliy mashg‘ulot (2 soat) Mavzu: sblsqlarining nutqiy voqelanishini o‘rganish Reja

3. LSQ imkoniyat va nutqiy hosila voqelik sifatida. LSQ – voqelikka aylanmagan, 
namoyon bo‘lishi uchun zarur shart-sharoit va ehtiyoj talab etadigan imkoniyat. Nutqiy hosila 
esa ana shu imkoniyatning yuzaga chiqishi, voqelikka aylanishi. 

4. LSQ – sabab, nutqiy hosila uning oqibati. LSQ – bu o‘ziga muvofiq keladigan biror 
natijani keltirib chiqaruvchi. Chunki sabab biror ta’sirning boshlanish nuqtasi bo‘lib, u ma’lum 
bir natija, oqibatni yuzaga keltiradi. LSQ natijasida kelib chiqadigan oqibat – shunday hosila. 
Sabab oqibatdan oldin kelganligi kabi LSQ ham nutqiy hosilaning qanday bo‘lishini belgilaydi. 


LSQning asosiy turlari. Umuman, qolip asosida birikuvidan vujudga kelgan nutqiy 
hosilani 3 guruhga birlashtirish mumkin: 
1) 
(ishla) yasama so‘zi ish leksemasi va -la morfemasining, kitobni o‘qimoq nutqiy so‘z 
birikmasi kitob va o‘qi leksemalarining, O‘qidim gapi esa o‘qi leksemasi va -dim kesimlik 
kategoriyasi shaklining birikishidan hosil bo‘lgan. 
(ishla) so‘zi [ot → la = asosdan anglashilgan narsa bilan shug‘ullanmoq] so‘z yasash 
qolipi mahsuli bo‘lsa, kitobni o‘qimoq so‘z birikmasi [ot 

tushum kelishigi 

→ fe’l] LSQi, O‘qidim gapi 
esa [WP


m
] qolipi hosilasi. Bular sirasida so‘z yasash va so‘z birikmasi qolipi tushuncha 
ifodalovchi – atash (nominativ) vazifasini bajaruvchi hosilani beradigan qolip bo‘lsa, gap qolipi 
fikr ifodalovchi (kommunikativ) hosilani tug‘diruvchi qolip hisoblanadi. So‘z yasash qolipi 
lisoniy bo‘lsa-da, lekin sintaktik mohiyatga ega emas. Shuning uchun u lisoniy derivatsion qolip 

Formal va substansial (struktural) sintaksis. Formal sintaksis bevosita kuzatishda 
berilgan, nutqiy sintaktik hodisani o‘rganadi. Boshqacha aytganda, u alohidalik, hodisa, voqelik, 
oqibat sifatidagi nutqiy hosila bilan band bo‘lib, umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi 
lisoniy birlikni (nutqiy birlikning lisoniy tomonini) o‘rganishni substansial sintaksis hukmiga 
havola etadi. Shuningdek, formal sintaksis kitob va o‘qimoq so‘zlari orasidagi sintaktik aloqani 
ham tekshiradi. Zero, bundagi o‘qimoq fe’lining tushum kelishigidagi so‘zni boshqaruvi ham 
bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisa. Lekin bu aloqa uchun o‘qi leksemasining biriktirish 
imkoniyati bo‘lgan ob`yekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa substantsial 
sintaksis tomonidan o‘rganiladi. 
Substantsial sintaksis tadqiqotlari uchun formal sintaksis tomonidan qo‘lga kiritilgan 
yutuqlar zamin, poydevor vazifasini o‘taydi. Demak, formal sintaksissiz substansial 
sintaksisning bo‘lishi mumkin emas. Formal sintaksis esa substansial sintaksissiz ham ish 
ko‘raveradi. Zero, substansial sintaksis mohiyatni tadqiq etar ekan, buning uchun hodisalar 
jamlangan bo‘lishi kerak. Hodisani jamlash uchun esa substansial sintaksis tiklaydigan 
mohiyatga ehtiyoj sezilmaydi. 
Har bir nutqiy parchada turli sath hodisasi qorishgan holda voqelanadi. Masalan, Halim