~ 1 ~
Amaliy mashg’ulot
Orfoepiya. Unli va undoshlar talaffuzi yuzsidan misollar keltirish, adabiy va
noadabiy qatlamlardagi nutqiy kamchiliklarni izlash
AMALIY MASHG‘ULOTDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI
Mashg‘ulot vaqti – 2 soat
Talabalar soni – 35 nafar
Mashg‘ulot shakli
Bilimlarni mustahkamlash va amaliy
ko„nikmalarni shakllantirish
Amaliy mashg‘ulot rejasi
1. Undosh fonemalarning xususiyatlari.
2. Undosh fonemalarning bir-biriga
oppozitsiyalari.
3. Undosh fonemalar tasnifi.
O‘quv mashg‘ulot maqsadi:
“O„zbek tilida undosh fonemalar”
mavzusi yuzasidan olingan nazariy
bilimlarni mustahkamlash va amaliy
ko„nikmalarni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar:
Undosh fonemalar haqida
aniq tasavvur uyg‘otish.
O‘zbek tilida fonema va
undosh
tovushlarning
lisoniy
hamda
nutqiy
xususiyatlarini
ochish.
Undosh fonemalar va uning
tasnifi haqida fikrlarni kengaytirish
va tahlil qilish ko‘nikmasini
mustahkamlash.
O‘quv faoliyati natijalari:
Undosh fonemalar haqida adabiyotlardan
olgan bilimlarini aytib beradi.
O‘zbek tilida undosh tovushlar va uning
tasnifi haqida fikrlarini bildiradi. Fonema va
tovush munosabati haqida xulosaga keladi.
Undosh fonemalarni tasnif qiladi. Uning
fonologik
oppozitsiya
belgilarini
aytib
beradi. Tahlil qiladi.
Mashqlar
~ 2 ~
1-mashq. 1. Ko‘zdan yurakka tomgan, yurakdan bo‘g‘iz osmoniga borib, sig‘may
qolgan darddan yaralgan ovozning ko‘z yoshlari. (S.Say.) 2.Lekin shunisi
haqiqatki, biz fan va texnika taraqqiyotida ham har qancha yutuqlarga erishmaylik,
hammamiz,
afsuski,
bir-birimizni
yamlab
yutadigan
yirtqichligimizcha
qolayotirmiz. (Ch.Ayt.) 3.To‘g‘ri aytdingiz, bozor, ozor, zor, or ... ozor chekasan,
zor bo‘lasan, oriyatingdan ayrilasan... Mana bozorning sharofati!.. . (X.Dav)
4.G‘orga chuqur sukunat cho‘kdi, adolatpanoh hakam esa o‘z xayollari og‘ushiga
sho‘ng‘idi. (J.Lon.) 5.Bodomda jon bor, qilmish-qidirmish bor. (T.Mur.)
Topshiriqlar. 1.Berilgan gaplarni diqqat bilan o‘qing, so‘zlardagi korrelyativ belgili
va korrelyativ belgisiz tovushlarni toping. 2. Korrelyativ belgili va korelyativ
belgisiz undoshlar xususiyat-larini alohida-alohida sharhlang. 3. a) Korrelyativ
belgililar guruhiga kiruvchi undosh tovushlardagi umumiylikni toping, b)
korrelyativ belgisizlar guruhiga kiruvchi undosh tovushlardagi umumiylikni
aniqlang. 4. Guruhlarga mansub undosh tovushlarni tasniflang. 5.Tovushlar
orasidagi ziddiyat, munosabatlarni aniqlang.
2-mashq. 1.Lek erur bisyor dushman, bo‘lsa u bir dona ham! (E.Voh.) 2.U avval
bir oqardi, bir bo‘zardi, keyin hazilga burmoqchi bo‘ldi. (D.Niyo.) 3.Hayot dilni
ravshan qiladigan bir nurki, inson har vaqt shu manaviy nurning ziyosiga
muhtojdir. (A.Avl.) 4.Men sening ko‘zlaringga termulib-termulib o‘tirgim keladi,
sening ko‘zlaringdagi ko‘lga cho‘kkim keladi. (N.Esh. aylagan kishiga bu so‘z bir
kitobdir. (S.Say.)
Topshiriqlar. 1.Gaplarni diqqat bilan o‘qing, so‘zlar tarkibidagi unli va undosh
tovushlarni ajrating. 2.Mavjud undosh tovushlar turli o‘rinlarda qo‘llangan so‘zlar
tuzib, sirani boyiting. 3.Unli va undosh tovushlarning o‘ziga xos xususiyatlarini
alohida sharhlang. 4. Gaplarni quyida keltirilgan grafik asosida tahlil qiling.
UNLILAR TASNIFI
Unli
Tilning vеrtikal (tik) harakatiga
ko‘ra
tilning gorizontal
(yotiq) harakatiga
ko‘ra
Labning ishtirokiga ko‘ra
☺ yuqori tor ☺ o‘rta kеng ☺
quyi kеng
☺ til oldi ☺ til orqa
☺ lablanmagan ☺
lablangan
☺ yuqori tor ☺ o‘rta kеng ☺
☺ til oldi ☺ til orqa
☺ lablanmagan ☺
~ 3 ~
quyi kеng
lablangan
☺ yuqori tor ☺ o‘rta kеng ☺
quyi kеng
☺ til oldi ☺ til orqa
☺ lablanmagan ☺
lablangan
UNDOSHLAR TASNIFI
Undosh
I. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra.
II. Hosil bo‘lish
usuliga ko‘ra
III. Ovoz va
shovqinning
ishtirokiga
ko‘ra.
IV. Ovozning
miqdoriga
ko‘ra
☺Lab undoshi: ☼ lablab ☼ labtish;
☺Til undoshi: ☼ til oldi: □ tiltish □
tilmilk;
☼ til o‘rta; ☼ til orqa: □ yaqin (sayoz)
til orqa, □ chuqur til orqa;
☺ Bo‘g‘iz undoshi; ☺Burun undoshi
☺ portlovchi
☺ sirg‘aluvchi
☺ portlovi-
sirg‘aluvchi
☺ jarangli
☺ jarangsiz
(bo‘lsa jufti)
_____
☺sonor
☺shovqinl
i
☺Lab undoshi: ☼ lablab ☼ labtish;
☺Til undoshi: ☼ til oldi: □ tiltish □
tilmilk; ☼ til o‘rta; ☼ til orqa: □ yaqin
(sayoz) til orqa, □ chuqur til orqa; ☺
Bo‘g‘iz undoshi; ☺Burun undoshi
☺ portlovchi
☺ sirg‘aluvchi
☺ portlovi-
sirg‘aluvchi
☺ jarangli
☺ jarangsiz
(bo‘lsa jufti)
_____
☺sonor
☺shovqinl
i
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Nutq tovushi o'zida qanday jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy
birlik sifatida namoyon bo'ladi?
2. Fonetikaning turlari haqida gapiring.
3. Fonologiya nima?
4. N.S.Trubetskoy «Fonologiya asoslari» asarida fonologik ziddiyatni
qanday tasniflaydi?
5. Fonemalaming asosiy. sistema hosil qiluvchi belgisi nima?
6. Unli fonemalaming asosiy belgilariga k o 'ra tasnifi haqida gapiring.
~ 4 ~
7. Unli fonemaning har biri necha belgidan iborat va ular qaysilar?
8. O'zbek tilida unli fonemalar qanday ziddiyatni hosil qiladi?
9. Hozirgi o'zbek tilida nechta undosh fonema bor?
10. Ziddiy atda turgan fonemaning birida bor, ammo ikkinchisida
mavjud bo'lmagan belgi nima deb ataladi?
11. Un dosh fonemalar artikulyatsion o 'm ig a k o 'ra qanday binar
ziddiyatli munosabatlarga kirishadi?
12. Hos il bo'lish usuliga k o 'ra undosh fonemalar qanday ziddiyatli
munosabatda bo'ladi?
13. Fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) o'xshashlik deb nimaga aytiladi?
14. Bir fonema ham tor, ham keng yoki ham jarangli, ham jarangsiz
bo'la oladimi? Sababini tushuntiring.
15. Gr afema nima?
16. Fon ema variantining ifodasi haqida nimalar deya olasiz?
17. Tovushning kombinator-pozitsion o‘zgarishining qanday turlari bor?
18. Sin garmonizm haqida nimalami bilasiz?
19. A ssimilyatsiya deb nimaga aytiladi?
20. О g‘zaki nutqda b a ’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlaming
o ‘rin almashishi jarayoni nima?
bilish zarur b o ‘lgan qanday qonunlami bilasiz?
27. O' zbekcha nutqda 21. So‘ zning birinchi b o ‘g ‘inida biror unlining, odatda,
tor unlining
kuchsizlanib talaffuz qilinishiga nima deyiladi?
22. К ompozitsion derivatsiya va analitik shakl yasalishidagi morfonema
haqida nimalar deya olasiz?
23. M orfema variantlashuvining qanday turlari mavjud?
~ 5 ~
24. R eduplikatsiya jarayonidagi o ‘zgarish nima?
25. Bir leksema yoki morfemaning variantini yuzaga chiqaruvchi
almashinuvchi tovush juftligi nima deyiladi?
26 .0 ‘ zbek tili talaffuzi me’yorini o ‘rganishda ayrim tovushlami
talaffuz qilish,
b - p, d - t undoshi bilan bogTiq qanday
me’yorlar mavjud?
FONETIK TAHLIL STRUKTURASI
(so’zning tovush tarkibi)
I. So’zning fonetik tabiati tasnif qilinadi: jumlaning fonetik bo’linishi belgilanadi
(jumla, takt, so’z, bo’g’in, tovush, fonema soni ko’rsatiladi):
a) tovushlar miqdori( soni_), turiga ko’ra ;
b) unli va undoshlar tasnifga asosan tavsif qilinadi;
II. So’zning bo’g’inlari ajratiladi, turlari ko’rsatiladi (miqdori, turi-yopiq;
berkitilgan, berkitilmagan)
III. So’z va gap urg’usi aniqlanadi:
IV. Yuz bergan fonetik hodisalar ko’rsatiladi:
a) tovush o’zgarishlari umumiy ko’rinishi(tovush tushishi,almashishi,orttirilishi)
b) fonetik hodisa turi (kombinator, assimilyatsiya, dissimilyatsiya va hokazo),
pozitsion joy almashinishi:metateza,fuziya ( tovush so’zda o’zi o’zgaradi:
Samarqand), diffuziya ( qo’shimcha bilan o’zgarishi: qishlog’im), eliziya
~ 6 ~
V. So’z qaysi tamoyil asosida yozilgani ko’rsatiladi.
VI. Sxemasi.(V-unli,C-undosh)
Biz yaqinda Vatan himoyachilari kunini nishonladik.
I.Jumla- 1 ta, takt-3ta,so’z -6ta,bo’g’in -19ta,fonema-43ta
So’zning fonetik tabiati:
a)Unli soni-19 ta,turi-4 ta:i,a,u,o
Undosh soni 24 ta,undosh turi-16 ta
b)i-old qator,lablanmagan,yuqori tor;
a-old qator,lablanmagan,quyi keng;
u-orqa qator,lablangan ,yuqori tor;
o-orqa qator,lablangan ,quyi keng;
b-lab-lab,sof portlovchi,jarangli,shovqinli;
z-til oldi,sof sirg’aluvchi,shovqinli,jarangli;
y-til o’rta undosh ,sirg’aluvchi,jarangli,shovqinli;
q-chuqur til orqa,sof portlovchi,jarangsiz,shovqinli;
n-til oldi,sof portlovchi,jarangli,sonor;
d-til oldi,sof portlovchi,jarangli,sonor;
v-lab-tish,sirg’aluvchi,jarangli,shovqinli
t-til oldi,sof portlovchi,jarangsiz,shovqinli;
h-bo’g’iz undoshi,sirg’aluvchi,jarangsiz,shovqinli;
m- lab-lab, portlovchi,jarangli,sonor;
ch-til oldi,qorishiq-portlovchi,jarangsiz,shovqinli;
l-til oldi,sirg’aluvchi,jarangli,sonor
~ 7 ~
r-til oldi,sirg’aluvchi,jarangli,sonor;
k-til orqa,sof portlovchi,jarangsiz,shovqinli;
sh-til oldi,sirg’aluvchi,jarangsiz,shovqinli;
II.bo’g’inlar soni 19 ta:ochiq-14,yopiq -5 ta,berkitilgan-19,berkitilmagan-
Tiplari:CV-14 ta
CVC-5 ta
III.Gap urg’usi:vatan himoyachilari kunini
IV.-
V.Morfologik tamoyil
VI.
CVC/CV-CVC-CV/CV-CVC/CV-CV-CV-CV-CV-CV/CV-CV-CV/CV-
CVC-CV-CVC//
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abduazizov A. O'zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi. — Т.:
«O'qituvchi», 1992.
2. Abdullayev Yo'ldosh. Harorohim. — Т.: «O'qituvchi», 1996.
3. Abdurahmonov G\ Mamajonov S. O zbek tili va adabiyoti. — Т.:
«O'zbekiston», 2002.
4. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. - Т.: «O'qituvchi», 1996.
5. Aliyev A., Nazarov K. O'zbek tili ma'lumotnomasi. — Т.: «Fan», 1992.
6. Ashirboyev S. Qutbning «Xusrav va Shirin» dostoni va o'zbek adabiy tili. — Т.:
«O'qituvchi», 1997.
7. Джамалханов X.A. Основы узбекской графики. — Т.: «Фан», 1991.
~ 8 ~
8. Jamolxonov Н.А. Fonetika, fonologiya va orfoepiya. Ma’ruzalar matni. — Т.:
Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 1999.
9. Jamolxonov H.A. Grafika va orfografiya. Ma’ruzalar matni. - T: Nizomiy nomli
TDPU bosmaxonasi, 1999.
10. Jamolxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'llanmasi.
1-qism. - Т.: Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 2004.
11. Jamolxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'llanmasi.
2-qism. - Т.: Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 2004
12. Yoidoshev B. Frazeologik uslubiyat asoslari. — Samarqand, 1999.
13. Yo'ldoshev Bekmurod. Hozirgi o'zbek adabiy tilida frazeologik birliklarning
funksional—uslubiy xususiyatlari. Filol. fanlari doktori ilmiy darajasini olish
uchun taqdim etilgan dissertasiya. — Т.: 1994.
14. Mahmudov A. Unlilar. — Т., O'zFA «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish
birlashmasi. 1993.
15. Milletlerarasi £ag'da§ turk alfabeleri Sempoziyumi (18—20 Kasim,
1991). Yayina hazirlayan: dog. Dr. Nadir Devlet. M. U. Tiirkiyat Ara§tirmalari
Enstitusii. - Istanbul, 1992.
Do'stlaringiz bilan baham: |