Amaliy mashg`ulot №2

Qodirjon Xaydarov 1899 yil Qo’qonlik naqqosh Xaydar Najmiddinov oilasida dunyoga keldi. U dastlab ishlarini otasidan urgandi. U kutichalar, stol, kursi va xontaxtalarni nafis va bejirim kilib bezab el e’tiboriga tushda. K. Xaydarov dastlab 1923 yilda Moskvada Xalq xujaligi kurgazmasida xizmat qildi. 1925-1929 yillar Qo’qondagi Narimonov internatida tugarak raxbari, 1929-1931 yillarda yosh duradgorlar tugaragiga boshchilik qildi.

Qo’qon muzeyida krovat, Toshkentdagi Tarix muzeyining eshigi, Xalqlar Dustligi saroyining eshiklarini boyitdi. Qodirjon Xaydarov 1963 yil Uzbekiston Xalq rassomi, 1970 yil Respublika Xamza mukofoti sovrindori buldi. Yogoch uymakorligining islimiy va pargori ustasi, ajoyib san’at soxibi K.Xaydarov Kukon shaxrida vafot etdi.

Qadimiy me’morchilik yodgorliklari. Me’morchilikka yog’och uymakorligining kirib borishi. Amir Temur qurdirgan me’moriy obidalar va ulardagi yog’och uymakorligi. 16-20-asrlarda bunyod etilgan me’morchilik obidalari va yog’och uymakorligi.
Milodddan avval, xususan, tosh davrida insonlar Teshiktosh kabi gorlarda asosan daraxt shoxlari va poxoldan ishlangan konussimon joylarda yashab kelganlar. Axolining bir kismi kuchmanchilikdan utrokchilikka utgach, tosh, guvala, paxsa va sinchli uylar kurila boshladi. Bronza davrida Uzbekiston xududining janubi- Sopollitepada murakkab me’morchilik ansambllari vujudga keldi. Ilk Temir davriga kelib esa, tugri turtburchak va aylana tarxli kal’achalar bunyod kilina boshladi. Masalan: Miloddan avvalgi 3-asrlarda bunyod etilgan inshoatlardan Kiziltepa va Bandixontepa tugri turtburchak tarxda kurilgan bulsa, Kuchuktepa va Kuykirkilgan kal’alar esa, aylana tarxda marakkab etib bunyod etilgan.

Grek-Baktriya va Kushon podsholiklari davrida kurilgan saroylar yanada xashamatli va yanada murakab kompozitsiyaga ega bulgan bulib, markaziy zali yoki xovlisi turli maksadlarga xizmat kiladigan kup sonli binolar bilan uralgan, áèíî ôàñàäëàðèãà êóï ñîíëè óñòóíëè àéâîíëàðãà òóòàø êèëèá êóðèëãàí.

Ñóðõîíäàð¸ âîõàñèäà Þìàëîêòåïà êàúðèäàí òîïèëãàí (ýðàìèçíèíã 5-6-àñðëàðãà îèä) yogoch uymakorligi san’atining namunalari e’tiborga molikdir. Bundan bir yarim ming yilcha mukaddam mazkur joyda maxalliy xukumdor xukmronlik kilgan. Mutaxassislar bu joyda ulkan san’atga daxldor Naqsh uymakorligi bulganligini kayd etmokdalar. Bu yangilik diyorimizda yogoch uymakorligi san’atining ancha oldindan rivojlanganligini isbotlaydi.

Kurinib turibdiki, Urta Osiyo, shu jumladan Respublikamiz xududida xam 9-11-asrlarga kelib madaniyat yana usa boshladi. 9 asrda Samarkandning uzi mustakil davlat bulib kolishi madaniyat va ma’rifatda yangi burilish yasashga olib keladi. Shu davrga kelib Abu Ali ibn Sino, Rudakiy, Firdavsiy, Abu Rayxon Beruniy, Muxammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy kabi buyuk olimlar, faylasuflar, yozuvchilar, adabiyot va madaniyat arboblari yetishib chikdi. Bu kabi allomalarning utkir zexni Buxorodagi Ismoil Somoniy makbarasi, Narpay tumani Tim kishlogida Arab ota makbarasi, Termizdagi Kirkkiz saroyi, Fayoz tepa, Navoiy tumanidagi Mirsaid Baxrom makbarasi, Navoiy shaxri yakinidagi Sulton Saodat ansambli va Raboti Malik karvon saroyi singari jaxonga mashxur bulgan me’morchilik yodgorliklarini kurilishiga olib keldi. Shular va shu kabi asori-atikalar usha davrlarda me’morchilik san’ati yuksak darajaga kutarilganligini, ular badiiy xunarmandlar tomonidan jozibador kilib bezatilganligini kursatadi. Ilk urta asrlarda saroylar shaxar kal’asidan tashkarida kurilgan, 10 asrlarga shaxar tarkibida kurila boshladi. Buxoroda kal’a oldida, Urganchda shaxarning bosh maydonida, Samarkandda esa, shaxaristonda shunday saroylar bunyod etildi. Saroy me’morchiligida yogoch konstruksiyalaridan foydalanildi.

Kishini xayratga soluvchi va uta nafis, tabiiy kilib ishlangan yogoch uymakorligi namunasi 12-asrga tegishli bulib, u Samarkanddagi Shoxi-zinda devori orasidan topilganligi suzimiz isboti sifatida aytib utishimiz mumkin.

Fan va madaniyat, adabiyot va san’atning rivojlanib borishi buyuk sarkarda Amir Temur nomi bilan chambarchas boglikdir. U xukmronlik kilgan davrda me’morchilik bilan bir katorda amaliy bezak san’ati xam yuksala bordi. Xuja Axmad, Kusam ibn Abbos, Turkan oga, Tuglik Tekin, Amirzoda Ali Nafasiy makbaralari yogoch uymakorligi va koshin bilan jozibador kilib bezatildi.

Amir Temur davrida Samarkandni balandligi 8 metrgacha bulgan devor bilan aylantiriladi. Shaxarni kesib utadigan Buxoro-Fargoni yulini kengaytirib savdo-rastalari, timlar kurdirdi. U uzi istilyo kilgan ulkalardagi eng mashxur me’mor va xunarmandlarni Samarkandga olib kelishi, shaxarda xunarmandlarning guzar va maxallalarini vujudga keltira boshladi.

A. Temur qurdirgan imoratlarning uzgacha ekanligini, Samarkand va Kashkadaryo voxasini bir-biridan ajratib Turkiston tog tizmalarida bunyod etilgan Oksaroy me’morchilik yodgorligi misolida xam kurishimiz mumkin. Ushbu obida 20 yil davomida qurilgan bulib, ko’kka viqor bilan qad rostlab turibdi. Oksaroy 2 ta yirik ravokdan va bu ravoklar 38 metrdan sug kubba shaklida birlashtirilgan. Xar 2 arkning oraligi 22,5 metrni tashkil etadi.

16-17-asrlarga kelib me’morchilikda inshoatlarning kurinishlari yanada takomillashdi, monumental binolarning tashki kiyofasiga uzgarishlar kiritildi. Shu davrda bunyod etilgan Mir arab madrasasi, Xuja Zayniddin masjid-xonakosi, Chorbakir minorasi, Sherdor madrasasi, Buxoro va Toshkentda bunyod etilgan Kukaldosh madrasalarida usha davr yogoch uymakorligining ajoyib namunalari uz aksini topgan.

18-19-asrlarda monumental binolarning ayniksa, ichki kismi koshin, tosh, yogoch uymakorligi bilan bezash davom etdi. Shu davrlarda Kukonda Madrasai minor nomi bilan Xalq orasida mashxur Norbutabiy madrasasi 18-asrning oxirida bunyod etildi. Daxai Shoxon ansambli 3 kismdan iborat: peshtok 2 ustunli ayvon. Masjid Norbutabiy va uning avlodlari daxmasidir. Uning yakinida xonning onasi makbarasi Modarixon daxmasi saklangan. Peshtokli, gumbazli bu binolar sirlangan gisht, koshin bilan bezatilgan. Xudoyorxon urdasida shaxarning muxim arxitektura yodgorliklaridan, kup ustunli kilib kurilgan, buyama va uyma Naqshlar bilan jozibador kilib bezatilgan jome’ masjidi 19-asrning oxiri 20-asrning boshlarida kurilgan. 1914 yilda esa, Komil kozi madrasasi bunyod etilgan.

Amaliy bezak san’atining bir kator turlarida maxalliy uslublar shakllandi. Nakkoshlikda, ganch va yogoch uymakorligida islimiy Naqsh rivoj topdi. Yogoch uymakorligida uymalarning bajarilishining yangidan-yangi uslublari bilan ustunlar, eshiklar, ravoklar va boshkalar jozibador kilib bezatildi.

Asrimizning boshlariga kelib Xivadagi Kuxna Ark, Toshxovli, Nurillaboy, Buxorodagi Minorai Kalon, Ismoil Somoniy makbarasi, Samarkanddagi Sherdor, Tillakori madrasalari ta’mirlandi, Ulugbek madrasasining kulay boshlagan minorasi kayta tiklandi.