Amaliy mashg‟ulot №1 Mavzu: Foydali

^Amaliy mashg‟ulot №1
Mavzu: Foydali qazilma zahiralarini aniqlash.
Ishning maqsadi: - talabalarga foydali qazilma zahira turlari va zahiralar
haqida tushunchalar va boshlang‘ich ma`lumotlar berish.
Shaxta maydoni chegarasidagi foydali qazilma zahiralari quyidagi turlardan iborat: geologik, balansva balansdan tashqari.
Har bir konda aniqlangan foydali qazilma miqdori geologik zahira deb ataladi.
Balans zahira deb - zamonaviy texnologiya taraqqiyoti darajasida iqtisodiy jihatdan qazib olish samarali bo`lgan umumiy miqdorning qismi tushuniladi.
Balandan tashqari zahira deganda - zamonaviy texnologiya taraqiyoti darajasida qazib olish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo`lgan umumiy miqdorning tegishli qismi tushuniladi.
Foydali qazilma o`rganilish darajasi bo`yicha quyidagi toifalarga bo`linadi:

1. 
   Mujassam tekshirilgan – A, B va C₁ toifalar.
   
2. 
   Hammasi baholangan – C₂ toifa.
   

“A” toifali zahirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim

• 
  o`lchamlari belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli aniqlangan;
  
• 
  foydali qazilma ichida joylashgan atrof kon jinslarining tarxi ajratilgan va belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning sanoatga yaroqli turlari ajratilgan va belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning tarxi belgilangan yoki lahmlar yordamida aniqlangan.
  

“B” toifali zaxirasi “A” toifadagi zahiraga nisbatan kam darajada o`rganilgan va quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli aniqlangan;
  
• 
  foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan;
  

“C₁” toifali zahirasi quyidagi talablarni qoniqtirishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning o`lchami va shakli belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning texnologik xususiyati sanoatga yaroqli deb baholash uchun etarli darajada o`rganilgan;
  
• 
  foydali qazilmaning tarxi aniqlangan yoki lahmlar yordamida aniqlangan.
  

“C₂” toifali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning o`lchamlari, shakli, ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti o`rganilgan;
  
• 
  foydali qazilmaning xususiyatlari laboratoriya sharoitida aniqlangan;
  
• 
  geologik ma`llumotlarga asoslanib foydali qazilmaga yo`l ochish mumkinligi belgilangan.
  

Shaxta maydonining balansdagi zaxiralari quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

Bu yerda :

Z_Б  S  H   M . ^tonna

S ^{-shaxta maydonining yotish chizig‘i bo‘yicha uzunligi , m.}
Н - shaxta maydonining yotish chuqurligi bo‘yicha uzunligi, m
^ - ruda zichligi, t/m^3
M - ruda qatlamlamlarining umumiy qalinligi ( M  m₁  m₂ ...  m_n ), m. Sanoat zaxirasi quyidagicha aniqlanadi.
^ZПР ^{ Z}Б ^{ Z}ПОТ

Bu yerda : miqdori, t.
^ZПОТ
- foydali qazilmani qazib olishdagi loyihaviy yo‘qotilishlar

Loyihaviy yo‘qotilishlar quyidagi formuladan aniqlanadi:

^ZПОТ
 Z₀  Z_Э  Z _Г

Bu yerda Z_o – umumshaxta yo‘qotilishlari; Z_э - Ekspluatatsion yo‘qotilishlari;
Z_г - geologik sharoitlarga boglik bo‘lgan yo‘qotilishlar;
Umum shaxta yo‘qotilishlari saqlovchi va to‘suvchi butunliklarda (целики) qoldiriluvchi zaxiralardan iborat bo‘lib quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Bu yerda:

L_У 
Z₀  2L_У  (S  H  2L_У )    m  K₁  Z_Б
to‘suvchi butunliklar kengligi.
,(t)

K₁ ^{- saqlovchi butunliklarda qoldiriluvchi yo‘qotilishlarni hisobga oluvchi}

koeffitsiyent.
K₁  0,01 0,02^;

Qazib olishga to‘sqinlik qiluvchi geologik buzilishlarga bogliq bo‘lgan yo‘qotilishlar quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Z_Г  K₂  Z_Б ^{, (t)}
Bu yerda: K₂ - geologik buzilishlar sonini va tavsifini hisobga oluvchi
^{koeffitsiyent.} K ₂  0,01 0,015
Ekspluatatsion yo‘qotilishlar quyidagi formula bilan aniqlanadi.
Z_Э  (Z_Б  Z₀  Z_Г )  С_П

^{Bu yerda:} С_П

• 
  ekspluatatsion yo‘qotilishlar koeffisenti.
  

• 
  ^{U yupqa qatlamlar uchun} С_П
  

= 0,08 (M = 0,8 ’ 2 m);

• 
  ^{O‘rtacha qalinlikdagi qatlamlar uchun} С_П
  

= 0,12 (M = 2 ’ 5 m);

• 
  ^{Qalin nishab qatlamlar uchun} С_П
  

= 0,15 (M = 5 ’ 15 m);

• 
  ^{Juda qalin va qiya qatlamlar uchun} С_П
  

m);
= 0,2 ga teng (M = 15 ’ 60

Sanoat zaxirasi va balans zahirlar orasidagi bog‘liqlik, ya`ni qazib olishdagi yo`qotilishlar koeffitsienti aniqligi quyidagi formula yordamida tekshiriladi:
С  ^ZПР  1
Z_Б

У
Misol: Quyida berilgan sharoit uchun shaxtaning balansdagi va sanoat zahirasi aniqlansin.

^Berilgan: S ^=2000m; H ^=1000m; m ^=2,1m;  ^{=4,9t/m3 ;}