Amaliy audit

2. Tovar-moddiy zaxiralari bilan bog`liq boshqa muomalalar auditi 

Ombor xo`jaligining ahvoli va tovar-moddiy zaxiralar saqlanishini tekshirish 

eng  muhim  auditorlik  amallaridan  biri  bo`lib  hisoblanadi.  Subyekt  faoliyatining 

ushbu sohasini har tomonlama o`rganish uchun auditor omborlar, sexlar va ishlab 

chiqarish  zahiralari  saqlanadigan  boshqa  joylarni  tekshiradi.  Bunda  ishlab 

chiqarish  zaxiralarini  saqlash  sharoitlari,  yong`in  xavfining  oldini  olish, 

omborlarning  qurilmalar,  texnikalar,  asboblar  bilan  jihozlanganligi  va  ularning 

to`g`ri  ishlatilishi,  ombor  binolarini  qo`riqlash  holati  ham  o`rganiladi.  Ombor 

xo`jaligining  qoniqarsiz  tashkil  etilganiligi  tovar-moddiy  zaxiralar  saqlanishi 

ustidan ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat beradi. 

O`rganish  jarayonida  moddiy  qiymatlikdarni  qabul  qilish,  saqlash  va 

berishga  aloqador  xodimlarning  moddiy  javobgarliklarini  tashkil  etishga  maxsus 

e'tibor  qaratiladi.  Xodimlarning  huquq  va  burchlari,  ularning  ish  tartibi, 

qiymatliklarni  qabul  qilish  va  berish,  hamda  ularni  hujjatlashtirish  tartibi, 

omborlarda  natural  o`lchovlarda  hisobni  yuritish,  buxgalteriyaga  hisobotlarni 

taqdim  etish  muddatlari  ko`rsatilgan  standartlar  yoki  yo`riqnomalarni  ishlab 

chiqish  va  moddiy  javobgar  shaxslarga  taqdim  qilish  moddiy  qiymatliklarni 

saqlashni ta'minlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. 

Nazoratchi  doimiy  inventarizatsiya  master  fayllar  aniqligi  asosida  yil 

oxirigacha olinishi mumkin bo’lgan jismoniy hisob-kitobga oid qaror qabul qiladi. 

Auditor  jismoniy  hisob-kitoblarning  samaradorligiga  ishongandagina  mijozning 

ichki  nazorat  olib  borishiga  ruhsat  beradi.  Mijoz  ichki  nazorat  qilayotganida,  u 

---

164 

 

inventarizatsiya sonini kuzatadi va yil oxiriga tegishli doimiy inventarizatsiya qayd 

operatsiyalarini tekshiradi. Doimiy qaydlar aniq bo'lsa va tegishli nazorat natijasida 

samarali  faoliyat  ko'rsatilsa,  mijoz  yil  oxiridagi  inventarizatsiya  hisob-kitobini 

qilishiga  zarurat  bo’lmaydi.  Doimiy  qaydlardagi  qo’shimcalar  va  qisqartirishlar 

ustida o’tkazilgan nazorat orqali faoliyat samarador dep topilgan bo’lsa, nazoratchi 

yil  davomida  qulay  vaqtda  inventarizasiya  qaydlari  bilan  solishtirishi  mumkin. 

Agar  inventarizasiya  moddiy  bo’lsa,  mijoz  hisobot  davri  oxiriga  yaqin  to'liq 

jismoniy inventarizatsiya olish kerak.  

Auditorlar  asosan  tekshiruv  usullariga  qaraganda  mijozning  tartiblariga 

e’tibor  qaratganlari  sababli,  hisob-kitob  qilishlari  kerak  bo’lgan  inventarizasiya 

buyumlarini  belgilashda  qiynaladilar.  Qulaylik  uchun,  jismoniy  kuzatishning 

namunaviy hajmini inventarizatsiya ob'ektlar soni o'rniga sarf qilinga umumiy soat 

soni  bo'yicha  ko'rib  chiqilishi  mumkin.  Inventarizatsiya  sinovlari  uchun  kerak 

bo'lgan  vaqtning  asosiy  faktorlari    ichki  nazorat  ustidan  o’tkazilgan  jismoniy 

hisob-kitobning etarliligi, doimiy inventarizatsiya master fayllarining aniqligi, jami 

dollar  miqdori  va  inventarizatsiya  turi,  turli  muhim  inventarizatsiya  joylashish 

hududlari,  avvalgi yillarda kashf etilgan tabiiy va keng ko’lamli xatolar va boshqa 

tabiiy xavflardan iborat. 

Ba'zi  moddiy  vaziyatlarda,  auditorlarning  inventarizatsiya  jismoniy  hisob-

kitobini  olib  borishida  rioya  qilishi  kerak  bo’lgan  o'nlab  talab  mavjud.  Boshqa 

vaziyatlarda esa, bir auditor qisqa vaqt ichida nazoratni amalga oshirishi mumkin. 

Inventarizatsiya hisob-kitobi nazoratni rejalashtish va mijoz kadrlari bilan muvofiq 

holda  ishlash  juda  muhim  hisoblanadi,  chunki  yomon  rejalashtirilga  nazorat 

ko’plab qiyinchiliklar tug’ilishiga sabab bo’ladi. Masalan, hisob tugaganidan so'ng 

mijoz  kadrlarining  inventarizatsiya  hisob-kitobini  kuzatish  imkoniyati  bo’lmayda 

va  u  jismoniy  inventarizatsiya  qabul  qilingan  so'ng, namuna  hajmini  kengaytirish 

yoki sinovlari qayta o’tkazish qiyin.