Amaliy audit

Sotuvchi: 

1-xaridor: 

2-xaridor: 

3-xaridor: 

 

 

 

 

A(Xitoy) 

B(Kanada) 

V(AQSh) 

S(O’zbekiston) 

 

 

 

 

10000$ 

15000$ 

20000$ 

? 

 

Tovar Xitoydagi sotuvchidan Kanada va AQShdagi sotuvchilar orqali O’zbekistonga kelib 

tushadi va erkin muomalaga chiqarish uchun deklaratsiya qilinadi. Bunda bitim narxi 

quyidagi tarzda o’zgaradi: 

 

A dan Bga 

---- 

10000 AQSh dollari. 

 

 

 

 

 

B dan Vga 

---- 

15000 AQSh dollari. 

 

 

 

 

 

V dan Sga 

---- 

20000 AQSh dollari. 

 

 

Xaridorlar  qatori  mavjudligida  tovarni  O’zbekiston  Respublikasining  hududida  erkin 

muomalaga  o’tkazadigan  shaxsning  xarid  narxi  bitim  narxi  sifatida  olinadi.  Ushbu  misolda 

3(S)—xaridorning 20000 AQSh dollariga teng xarid narxini bitim narxi sifatida qabul qilinadi. 

Agarda tashqi iqtisodiy bitim qiymatiga doir negizga ega bo’lmasa, bitim qiymatiga asosan 

boj  qiymatini  aniqlash mumkin  emasligi  audit jarayonida alohida ko’rib  chiqishni taqozo etadi, 

masalan: 

agarda  tashqi  iqtisodiy  bitimlar  qiymatga  doir  negizga  ega  bo’lmasa,  bitim  qiymatiga 

asosan  boj  qiymatini  aniqlash  mumkin  emasligi  audit  jarayonida  alohida  ko’rib  chiqishni 

taqozo etadi, masalan:  

---

372 

 

a) tovarning bepul etkazib berilishi (namuna sifatida);  

b) tovarning konsignatsiya shartlari asosida etkazib berilishi; 

v) tovarning vositachiga sotmasdan, vositachi orqali etkazib berilishi; 

g)  tovarning  barter  yoki  kompensatsion  operatsiyalar  doirasida  etkazib  berilishi,  agar 

tovarlar narxi ko’rsatilmagan bo’lsa; 

d) tovarlarning ijara shartnomalari (lizing) bo’yicha etkazib berilishi; 

e) tovarlarning vaqtinchalik olib kelish maqsadida etkazib berilishi; 

j) tovarlarning kontraktda nazarda tutilgan kafolatlar hisobiga etkazib berilishi. 

Ikkinchi  shart:  xaridorning  tovarlarni  tasarruf  etishida  yoki  ulardan  foydalanishida 

quyidagilardan tashqari cheklashlar bo’lmaganida: 

- O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan cheklashlar; 

-  xaridorning  tovarlarni  keyinchalik  qayta  sotish  (begonalashtirish)  mumkin  bo’lgan 

jo’g’rofiy mintaqaviy cheklashlar; 

- tovarning narxiga jiddiy ta’sir qilmaydigan cheklashlar. 

Import  qiluvchining  olib  kelinadigan  tovarlarga  doir  huquqlariga  nisbatan  muayyan 

cheklashlar mavjud bo’lganida 1-usul qo’llanilmaydi. Shu sababli auditor qo’llanilishiga imkon 

bermaydigan  cheklashlarni  va  ushbu  usulning  qo’llanishi  ruxsat  qilinadigan  cheklashlarni  aniq 

farqlay bilishi zarur.  

Qonunchilikka  ko’ra  xaridorning  baholanayotgan  tovarlarga  doir  huquqlariga  nisbatan 

cheklashlar  mavjud  bo’lganida  ham  1-usulning  qo’llanilishi  ruxsat  etiladigan  cheklashlarning 

faqat uchta turi belgilangan: 

a)  O’zbekiston  Respublikasi  qonunlariga  ko’ra  belgilangan  cheklashlar.  Bunday  holda 

quyidagi tarzdagi cheklashlar nazarda tutiladi. Masalan: muayyan tovarni import qilish huquqiga 

ega bo’lgan shaxslar doirasiga nisbatan cheklashlar va hokazo. 

b)  tovarlar  qaytadan  sotilishi  mumkin  bo’lgan  jug’rofiy  mintaqaga  doir  cheklashlar. 

Bunday  holda  tovarning  qaytadan  sotilishi  bo’yicha  ayrim  shaxslar  uchun  hududiy  cheklashlar 

nazarda tutiladi. 

v)  tovar  qiymatiga  jiddiy  ta’sir  qilmaydigan  cheklashlar.  Agar  narxga  jiddiy  ta’sir 

etadigan  shart  mavjudligi  haqida  bayon  qilinsa,  unda  1-usulning  qo’llanishi  faqat  bunday  shart 

natijasida narxning miqdoriy o’zgarishi hujjatlar asosida belgilangan holdagina mumkin bo’ladi. 

Agar narxga miqdoriy ta’sir qilishni belgilash va hujjatlar asosida tasdiqlash mumkin bo’lmasa, 

unda baholashning boshqa usullariga o’tish kerak bo’ladi. 

Uchinchi  shart:  tovarlarning  sotilishi  yoki  narxi  baholanayotgan  tovarlarning  bojxona 

qiymatini  aniqlab  bo’lmaydigan  holga  olib  keladigan  qandaydir  shartlar  yoki  fikrlarga  sabab 

bo’lmasa,  sotuv  yoki  narx  bojxona  qiymatining  belgilanishiga  to’sqiqlik  qiladigan  qandaydir 

shartlar yoki mulohazalar predmeti bo’la olmaydi. 

Bunday  holda  bitim  shartlarini  ko’rib  chiqishda,  shuningdek,  umumiy  qabul  qilingan 

tusga  ega  bo’lgan  va  tashqi  iqtisodiy  faoliyatning  barcha  qatnashchilariga  tegishli  bo’ladigan 

(yoki  ularga  taqdim  etilishi  mumkin  bo’lgan)  etkazib  berish  shartlarini  va  tanlangan  tusdagi 

hamda  umumiy  qabul  qilinmagan  etkazib  berish  shartlarini  farqlay  bilishi  auditorning  asosiy 

vazifasidir. Masalan: sotuvchi  tibbiy apparatni xaridor undan  O’zbekiston Respublikasida faqat 

xayriya maqsadlarida foydalanadi, degan shart bilan sotadi. 

Bunday holda 1-usul qo’llanishi mumkin emas, chunki xaridorning tovardan foydalanish 

huquqiga  nisbatan  cheklash  mavjud  va  bu  xildagi  shart  bitim  qiymatiga  ta’sir  qilishi  mumkin. 

Shuning uchun baholashning boshqa usullari qo’llanilishi kerak. 

Bunday  shart  shuni  nazarda  tutadiki,  tovar  narxining  uning  sotilishi  yoki  etkazib 

berilishidagi  tovarning  qiymatiga  ta’siri  belgilash  mumkin  bo’lmagan  shartlarga  bog’liq 

bo’lmaydigan hollarda ham 1-usul qo’llanilishi mumkin. 

Quyida  tashqi  iqtisodiy  faoliyatda  mavjud  bo’lgan,  1-usul  qo’llanishi  ruxsat  etiladigan 

tovar etkazib berishning umumiy qabul qilingan shartlari keltirilmoqda: 

-  tovar  etkazib  berishning  barcha  umumiy  qabul  qilingan  shartlari  (avvalo, 

INKOTERMS-1990 ga kiritilgan etkazib berish shartlari); 

---

373 

 

-  bitimlarni  tuzish  va  tovar  etkazib  berilishini  amalga  oshirishning  «ekspertni  jalb  etish 

(ekspert xulosasi mavdujligi) sharti bilan xarid qilish» singari umumiy qabul qilingan shartlar; 

-  xaridorning  sotuvchiga  O’zbekiston  Respublikasida  tayyorlangan  texnik  ishlanmalar 

yoki chizmalarni taqdim etishi; 

- xaridorning u import qiladigan tovarlarning sotilishiga doir qandaydir harakatlarini o’z 

hisobidan amalga oshirishi, masalan, xaridor haqini to’laydigan reklamaga oid faoliyat. 

Bitim  qiymatining  bojxona  maqsadlari  uchun  qabul  qilinishiga  to’sqinlik  qiladigan 

shartlar  bitim  shartlari  sifatida  ilgari  surilgan  bo’lsa,  bunday  holda  1-usulni  qo’llash  mumkin 

bo’lmaydi. Quyidagilar ana shunday shartlarga kiradi: 

- sotuvchi import qilinadigan tovarlarga narxni xaridor, shuningdek, muayyan miqdordagi 

boshqa  turdagi  tovarlarni  ham  tovarning  har  bir  turiga  narx  ko’rsatilmasdan  sotib  oladi,  degan 

shart  asosida  belgilaydi.  Masalan,  5000  pul  birligi  summasidagi  charm  buyumlari  etkazib 

berilayapti.  Etkazib  beruvchi  import  qiluvchining  qiymati  noma’lum  bo’lgan  2000  juft 

poyabzalni ham qo’shimcha ravishda sotib olishni shart qilib qo’yadi; 

- import qilinadigan tovarlar narxi ana shunday tovarlar xaridorning import tovarlarning 

sotuvchisiga sotadigan boshqa tovarlarning narxi yoki narxlariga bog’liq bo’ladi; 

-  narx  import  qilinadigan  tovarlarga  aloqasi  bo’lmagan  haq  to’lash  shakli  negizida 

belgilanadi; 

- oldi-sotdi shartnomasi faqat ushbu sotuvchidan sotib olish shartini nazarda tutadi; 

-  oldi-sotdi  shartnomasi  bitim  qiymatini  tovarlarni  o’zaro  sotish  (etkazib  berish)  sharti 

asosida belgilaydi. 

Bunday  shartlar  mavjud  bo’lganda  auditorning  vazifasi  ularning  bitim  qiymatiga  ta’sir 

qilgan yoki qilmaganligini va bunday ta’sirni miqdoriy jihatdan belgilash mumkin yoki mumkin 

emasligini aniqlashi kerak. Faqat shartning qiymatga ta’siri miqdoriy jihatini belgilash mumkin 

bo’lsa va bayon qilingan narx haqiqatda to’langan yoki to’lanishi lozim bo’lgan narx bo’ladigan 

bo’lsagina, 1-usulni qo’llash mumkin. 

To’rtinchi shart: xaridor va sotuvchi bir-biriga bog’liq shaxslar bo’lmasa. 

Auditorning vazifasi o’zaro bog’liqlik mavjud bo’lgani yoki bo’lmaganini aniqlashdir. 

Shuni hisobga olish kerakki, bojxona organi o’zaro bog’liqlik mavjudligi va uning bitim 

qiymatiga  ta’siri  yuzasidan  etarli  asoslangan  shubhalar  bo’lmaganida  firmani  maxsus  nazorat 

ostiga olib qo’yishi mumkin. Bunday nazorat firmaning boshqa bitimlarini rasmiylashtirishdagi 

faoliyatini kuzatish uchun kerak. 

2-usulning qo’llanilishida ayni  bir xil tovarlar  yuzasidan tuzilgan bitim qiymatiga qarab 

bojxona qiymatini belgilash uchun baza sifatida qabul qilinadi. 

«Boj  tarifi  to’g’risida»gi  qonunning  19-moddasiga  binoan  baholanadigan  tovarlar  bilan 

hamma  jihatlariga  ko’ra,  shu  jumladan,  quyidagi  belgilari  bo’yicha  bir  xilda  bo’lgan  tovarlar, 

xuddi shunday tovarlar deb tushuniladi: 

- fizik xususiyatlari; 

- sifati va bozordagi qadri; 

- qaysi mamlakatda ishlab chiqarilgani; 

- ishlab chiqaruvchi. 

3-usulning  qo’llanilishida  import  qilinadigan  tovarlarga  o’xshagan  tovarlarga  doir  bitim 

qiymati bojxona qiymatini belgilash uchun baza sifatida qabul qilinadi. 

Tovarlarning bir-biriga o’xshashligini belgilashda quyidagi jihatlar hisobga olinadi: 

- sifat, tovar belgisining mavjudligi va bozordagi qadri; 

- qaysi mamlakatda ishlab chiqarilganligi; 

- ishlab chiqaruvchisi. 

4-usul  bo’yicha  bojxona  bahosini  chiqarish  uchun  baholanadigan  aynan  bir  xil  yoki 

o’xshash tovarlar O’zbekiston Respublikasining ichki bozorida dastlabki holati o’zgartirilmasdan 

sotiladigan sotish narxi bojxona qiymatini belgilash uchun asos qilib qabul qilinadi. 

---

374 

 

Bojxona  qiymatini  ichki  narx  asosida  hisoblash  mumkin  bo’lishi  uchun  faqat  ichki 

bozorga  xos  bo’lgan  elementlarni,  ya’ni  ushbu  tovarlar  importidan  keyin  amalga  oshiriladigan 

xarajatlar chegirib tashlanishi zarur. 

5-usuldan foydalanilganda, tovarning:  

a)  baholanayotgan  tovarni  ishlab  chiqarish  munosabati  bilan  tayyorlovchi  tomonidan 

sarflangan materiallar qiymatini va boshqa xarajatlarni;  

b)  aynan  bir  turdagi  tovarlarni  olib  chiqilayotgan  mamlakatdan  O’zbekiston  Respublikasida 

sotishga  xos  bo’lgan  umumiy  xarajatlarni,  shu  jumladan  O’zbekiston  Respublikasining 

bojxona  chegarasida  o’tish  joyigacha  transportda  tashib  keltirish,  yuklash  va  tushirish, 

sug’urtalash xarajatlarini; 

v)  aynan  bir  xil  yoki  o’xshash  tovarlarni  O’zbekiston  Respublikasiga  etkazib  berish 

natijasida  eksportyor  tomonidan,  odatda,  olinadigan  foydani  qo’shgan  holda  chiqariladigan 

bahosi bojxona qiymatini belgilash uchun asos sifatida qabul qilinadi. 

Bu  usulga  ko’ra  bojxona  qiymati  faqat  O’zbekiston  Respublikasidan  tashqarida  olish 

mumkin  bo’lgan  axborot  asosida  belgilanadi.  Shuningdek,  xaridor  bilan  sotuvchi  o’zaro 

bog’langan  bo’ladi  va  ishlab  chiqaruvchi  O’zbekiston  Respublikasining  bojxona  organlariga 

ishlab chiqarish xarajatlari haqidagi zarur ma’lumotlarni taqdim etish va keyinchalik o’tkazilishi 

lozim bo’lgan ularning auditi uchun tayyor bo’ladi. 

Auditorlarning  tekshirish  jarayonida  e’tiborga  olishi  lozim  bo’lgan  asosiy  shart 

quyidagidan  iborat,  ya’ni  xarajatlar  haqidagi  ma’lumotlar  baholanayotgan  tovarlarning  ishlab 

chiqarilishiga  tegishli,  ishlab  chiqaruvchi  tomonidan  yoki  uning  nomidan  taqdim  etiladigan 

ma’lumot  asosida  belgilanishi  lozim.  Bunday  axborot  ishlab  chiqaruvchining  tijoratiga  oid 

hisobotlarida, bunday hisobotlar tovarlar ishlab chiqarilgan mamlakatda qabul  qilingan hisobga 

olishning umumiy qabul qilingan qoidalariga muvofiq keladigan shart bilan asos topgan bo’lishi 

kerak. 

Mabodo  bojxona  qiymati  deklarant  tomonidan  ko’rsatilgan  beshta  usulni  izchillik  bilan 

qo’llash  natijasida  belgilanishi  mumkin  bo’lmasa,  unda  baholanayotgan  tovarlarning  bojxona 

qiymati 1-5 baholash usullarini bir muncha qayishqoqlik bilan qo’llanish yo’li orqali belgilanadi 

va asoslanadi. 

Rezerv  usulni  (ya’ni  6-usulni)  qo’llashda  bojxona  organlari  deklarantga  o’zlarining 

ixtiyorida mavjud bo’lgan narxlarga oid ma’lumotlarni taqdim qiladilar. 

Quyidagilar 6-usulga ko’ra bojxona qiymatini belgilash uchun baza sifatida qo’llanilishi 

mumkin emasligi auditor tomonidan alohida e’tiborga olinish kerak: 

a) O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan o’xshash tovarning sotuv narxi; 

b) ikki va undan ortiq muqobil qiymatlarning eng yuqorisi;  

v) tovarning olib chiqilgan (eksport qilingan) mamlakat ichki bozoridagi bahosi; 

g)  olib  chiqilgan  (eksport  qilingan)  mamlakatdan  uchinchi  mamlakatlarga  etkazib 

berilgan tovarning bahosi; 

d)  eng  past  bojxona  qiymatlariga,  shuningdek,  tovarlarning  o’zboshimchalik  bilan 

qo’yilgan yoki o’z ishonchli tasdig’ini topmagan soxta qiymatlariga. 

Izlanishlar natijasini umumlashtirib, quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 

- bojxona auditi bo’yicha xalqaro tajribani, me’yoriy-huquqiy bazani atroflicha o’rganish 

va  uning  asosida  tovarlarning  bojxona  qiymati  ustidan  samarali  nazoratni  ta’minlash  uchun 

tashqi  iqtisodiy  faoliyat  qatnashchilarining  moliyaviy-xo’jalik  faoliyati  tekshiruvini  hisobga 

oluvchi bojxona auditi tizimini yaratish;  

-  bojxona  qiymatini  aniqlashda  xatoga  yo’l  qo’yilsa  va  bu  bojni  to’lovchilar  schyotida 

mablag’ bo’lmasa, deklaratsiya tayyorlovchi firmalar (deklarantlar) javobgarligini oshirish; 

-  haqiqiy  nazorat  o’tkazish  uchun  audit  rejalari  va  izlanishlarini  ishlab  chiqish  zarur. 

Umumiy rejada esa har bir qism bo’yicha bojxona qiymatini aniqlash uchun alohida elementlar 

bo’yicha tekshirish o’tkazish ko’zda tutilishi kerak. 

Asosiy  va  maxsus  usullar  quyida  keltirilgan  audit  o’tkazish  metodologiyasi  bilan 

to’ldirilishi mumkin: 

---

375 

 

-  inventarizatsiya; 

-  tijorat faoliyatidagi turli munosabatlar darajasini aniqlash; 

-  statistik ma’lumotlarni taqqoslash; 

-  invoys  va  tovarlar  bir  vaqtda  kelib  tushgan  holda  umumiy  schyotlarni,  registrlarni 

tekshirish; 

-  boshlang’ich qoldiqni tekshirish va boshqalar. 

Auditning asosiy va muhim bosqichlaridan biri  bu import qilingan tovarlar, ish va xizmatlar 

yuzasidan  debitorlik  va  kreditorlik  qarzlarining  realligini  aniqlashdir.  Buning  uchun  auditor, 

hisobda  kirim  bo’yicha  hujjatlarni  aks  ettirilishining  to’laligini  tekshirishi  zarur,  chunki 

korxonalar  import  bo’yicha  daromadni  hisobga  olishga  ko’proq  e’tibor  berishadi, 

majburiyatlar esa kamroq e’tiborda bo’ladi. 

Shunday  ekan,  mol  etkazib  beruvchilarning  hisobga  olinmagan  schyotlari  aniqlanishi 

kerak. 

Xorijiy  mol  etkazib  beruvchiga  kreditorlik  qarzining  realligi  va  to’laligini  tekshirish 

natijasini quyidagi ish jadvalida (10.19 jadval) ko’rsatishga harakat qildik.