Amaliy audit

14.4-chizma. Auditorning dalolat berish vazifalari. 

Auditorning 

vazifalari 

Iqtisodiy sub’ektlar 

faoliyati to’g’riligi haqida 

guvohlik berish 

Jumladan buxgalteriya 

hisobi va moliyaviy 

hisobot to’g’risida 

 

 

Auditorning professional 

mulohazasiga asoslanib 

Tekshirish natijalariga asoslanib 

Buxgalteriya hisoboti to’g’riligi 

haqida fikr bildirish 

huquqiy 

talablar 

Ma’muriy 

ko’rsatmalari 

Buxgalteriya 

hisobini yuritish 

bo’yicha 

yo’riqlar 

Soliqqa 

tortish 

bo’yicha 

ko’satmalar 

Boshqa 

talabl

ar 

Iqtisodiy  sub’ektlar  faoliyatining  ularning  balansida 

va  boshqa  hisobotlarida  aks  etgan  natijalarining 

muayyan mezonlarga mosligi haqida auditor xulosasi 

---

524 

 

Masalan,  savdoda  auditorlar  guruhida  buxgalterlar,  tovarshunoslar, 

iqtisodchilar,  iqtisodiy  axborotni  ishlashning  avtomatlashtirilgan  tizimi  mavjud 

bo’lsa, ma’lumotlarni informatsion texnologiya mutaxassislari kiritadi. Operatsion 

auditni  tashkil  etishning  bunday  shakli  nazorat  samaradorligi  va  sifatini  oshiradi, 

uni  o’tkazish  muddatini  kamaytiradi,  demak  ko’rsatiladigan  xizmatga  ketadigan 

xarajatini kamaytiradi. 

Bunda aniq bir iqtisodiy sub’ektda auditni amalga oshirishga yuboriladigan 

mutaxassislarning  aniq  bir  guruhi  dalolat  berish  vazifasini  uddalay  olishi 

muhimdir.  Bunday  guruh  a’zolari  o’z  bilimlari  bilan  bir-birlarini  to’ldirib,  bu 

sub’ektning  qaysi  tarmoqqa  qarashligi  va  qaysi  idoraga  bo’ysunishidan, 

shuningdek  mijozda  hisob  ishlari  avtomatlashtirilgani  darajasidan  qat’iy  nazar, 

talab qilinayotgan xizmatni bajarishga qodir bo’lishi lozim. 

Operatsion  audit  korxona  faoliyatining  moliyaviy  jihatlarini  tahlil  qilish, 

shuningdek,  uni  moliyaviy  jihatdan  sog’lomlashtirishga  doir  vazifalar  bilan 

qo’shilib  ketadi.  Auditorlarning  barcha  (deyarli  barcha)  xizmatlari  pul  evaziga 

bajariladi,  lekin  bu  mijoz  korxonalarga  ham,  ularning  buxgalteriya  hisobotidan 

foydalanuvchi «Uchinchi shaxslar» deb ataluvchilarga ham foydalidir. 

Keyinchalik  O’zbekistonda  ham  bozor  munosabatlari  rivojlangan  sari 

yuqorida  aytilgan  va  shunga o’xshash  tafovutlar  kengayishi  mumkin. Shu  sababli 

auditning tashkiliy-yuridik va iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish va ularni auditorlik 

xulosalaridan  foydalanuvchilarning  kutishlaridagi  ob’ektiv  tafovutlarni  hisobga 

olib takomillashtirish lozim. 

Auditor  vazifasini  anglashda  tafovut  faqat  auditor  va  mijozlar  o’rtasida 

bo’lib  qolmaydi.  Bir  qancha  hollarda  (ayniqsa  sudda  va  suddan  tashqari  hal 

qilishda)  bizdan  ko’ra  ko’proq  g’arb  uchun  harakterli  bo’lgan  bu  tafovutlar 

uchinchi  shaxslarning  manfaatlariga  daxldor  bo’ladi,  shuningdek  keng 

jamoatchilik diqqatini jalb qiladi. 

Auditorlar dalolat berish vazifasini bajarar ekanlar buxgalteriya hisobotining 

to’g’riligi  va  ob’ektivligi  to’g’risida  fikr  bildirish  imkonini  beradigan  etarli 

darajada  ishonchli  dalillarni  o’z  vaqtida  to’plashni  o’zlarining  vazifasi  deb 

biladilar. Demak, auditorlar ko’pgina holatlarni (masalan, tekshirilayotgan xo’jalik 

tizimi  xodimlari  va  ma’muriyatining  suiste’mollarini)  o’zlarining  vazifalaridan, 

shuningdek  olingan  topshiriq  mohiyatidan  kelib  chiqmaydigan  qo’shimcha  deb 

hisoblashlari kerak va ko’p  auditorlar shunday deb hisoblamoqdalar. 

Ochig’ini  aytganda  tugallangan  buxgalteriya  hisobotining  oddiy  auditida, 

agar xodimlar va ma’muriyatning suiste’moli ko’p bo’lib, buxgalteriya hisobotini 

umuman muvofiq deb hisoblash mumkin bo’lmasa, auditorlar bu ishni bajarishlari 

lozim.  Lekin  boshqa  barcha  hollarda  ular  xatolarni  va  suiste’mollarni  aniqlashni 

maqsad  qilib  qo’yib  alohida  auditorlik  testlarini  ishlab  chiqmaydilar  va  bunga 

majbur ham emaslar (bu taftishchining ishi). 

Biroq  buxgalteriya  hisobotini  tuzuvchilar,  undan  foydalanuvchilar  audit 

(umumiy audit, banklar, fondlar, sug’urta kompaniyalari auditi) davomida xizmat 

qanday  bo’lishi  lozimligiga  biroz  boshqacha  qaraydilar.  Masalan,  auditorlar 

mahorat  va  ko’p  gonorar  olishga  da’vo  qiladilar,  buxgalteriya  hisobotini 

tuzuvchilar va undan foydalanuvchilar har qanday hollarda ham tekshiruvchilardan 

---

525 

 

ulkan, muhim suiste’mollarnigina emas, mayda suiste’mollarni, hisobotdan barcha 

buzilishlarni  ochib  tashlashga  samaradorlikni  kutishlari  mumkin.  Biroq,  tajribali 

auditor,  ayniqsa  endi  ishlay  boshlagan  auditor  bu  sohalarda  hamisha  samarali 

ishlay olmasligini ko’rsatmoqda.  

Tekshiriladigan  xo’jalik  tizimining  ma’muriyati  auditorlar  oldiga  ehtimol 

tutilgan suiste’mollik faktlarini va ularning oqibatlarini aniqlash vazifasini qo’ysa - 

bu boshqa gap. Masalan, avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatuvchi yirik bazaning 

ma’muriyati  o’z  hududida  joylashgan  ikkita  nomustaqil  transport  do’konida 

chakana  savdo  to’g’ri  yuritilayotganini  tekshirishni  iltimos  qildi.  (Bu 

auditorlarning mijoz bilan kelishilgan tadbirlari bo’yicha xizmati deyiladi). Bunday 

topshiriqni  bajarish  uchun, shubhasiz  tekshiruvchilar  alohida  auditorlik  testlari  va 

tadbirlarini  ishlab  chiqishlari  nazoratning  tovar  va  kassani  to’satdan 

inventarizatsiya qilish, miqdor hisobini tiklash, shubha tug’dirgan alohida hujjatlar 

bo’yicha qayta tekshirish o’tkazish kabi alohida usullardan foydalanishlari lozim. 

O’zbekiston  Respublikasining  yangi  tahrirdagi  “Auditorlik  faoliyati 

to’g’risida”gi  Qonuni  mamlakatimizda  auditorlik  faoliyatini  asosiy  shartlarini 

belgilab  berdi.  Bu  faoliyatni  yuridik  shaxs  sifatida  auditorlik  tashkilotlari  amalga 

oshiradi.  Buning  ustiga  xodimlar  tarkibiga  ma’lum  talablar  ham  qo’yildi,  shunga 

muvofiq  ravishda  auditorlik  tekshirishlarini  o’tkazishga  cheklashlar  ham  joriy 

etildi. Hozir amal qilayotgan cheklashlar bo’yicha hamma narsa auditning halqaro 

standartlariga mos kelmaydi. 

Bu xujjatlar auditor (auditorlik tashkiloti) faoliyatining faqat asosiy (tabiiyki 

hammasini  emas)  shartlarini  belgilab  berdi.  Vazirlar  Mahkamasining  «Auditorlik 

faoliyatini  takomillashtirish  va  auditorlik  tekshirishlarning  ahamiyatini  oshirish 

to’g’risida»gi qarori bilan kiritildi. 1992 yilda qabul qilingan «Auditorlik faoliyati 

to’g’risida»gi  Qonunda  va  boshqa  me’yoriy  xujjatlarda  auditorlar  va  auditorlik 

tashkilotlarining nizom kapitalidagi ulushi 51% dan kam bo’lmasligi kabi cheklash 

yo’q edi. 

Bizning bu holatga izohlarimiz auditorlik vazifalarini bajara oladigan o’z yuqori 

malakali  mutaxassislarimizning  haqiqiy  mulkiy  ahvolidan  kelib  chiqadi.  Ular 

juda  qaltis  vaziyatga  tushib  qolishdi  («Katta  to’rtlik»  firmalari  esa  bunday 

shartga  bog’liq  bo’lmaganlari  sababli  kichik  tuzilmalarni  tashkil  qilib  qo’ya 

qoldi). 

Chunonchi,  auditorlarimiz,  avvalo,  attestatsiya  imtihonida  ishtirok  etish  uchun 

katta miqdorda pul to’lashga rozi bo’lishlari kerak (yuz bergan sharoitda bundan 

tashqari  ular  o’quv  uslubiy  markazlardagi  tegishli  kurslarda  «O’qish»da 

qatnashish  uchun  ancha  ko’proq  pul  to’lashlariga  to’g’ri  keladi).  Auditorlik 

tashkilotni  ustav  kapitalini  shakllantirish  uchun  eng  kam  ish  haqining  1200 

baravari  miqdorida  pul  qo’yishlari  lozim.  Shundan  keyin  ular  o’zlari    tashkil 

etadigan auditorlik tashkilotlarining nizom kapitalini kamida 51 foizi miqdorida 

badal to’lashlari lozim bo’ladi. 

Bularning hammmasi yig’ilib, katta miqdorni tashkil etadiki, o’z auditorlarimiz 

agar  homiylarga  murojaat  qilmasalar,  buncha  pulni  topishlari  amri  mahol. 

Chunki  hozirgi  paytda  vujudga  kelgan  vaziyatda  hisob  va  tahlil  sohasidagi  o’z 

mutaxassislarimiz xorijdagi o’z kasbdoshlariga nisbatan davlatga ancha ko’p pul 

---

526 

 

to’lashga  majbur  bo’ladilar.  Ahvol  shunday  ekan  hukumatning  bu  ishlarining 

hammasi «Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida 

ularning  mustaqilligi  qo’shimcha  kafolatlanishini  ta’minlash  maqsadida» 

qilingani haqidagi gaplari to’g’riligiga ishonish qiyin. Xomiy qidirishga majbur 

bo’lgan odamda qanday mustaqillik, qanday qo’shimcha kafolat bo’lsin? 

Bu  muammoning  bir  tomoni  xolos.  Sanab  o’tilgan  barcha  shartlar  diqqat  bilan  

tahlil  qilinsa,  yana  bir  muhim  jihatni  aniqlash  mumkin.  Axir  bunday  sharoitda 

«To’rtlik»  uchun  hali  mustahkam  oyoqqa  turmagan  O’zbekiston  auditorlik 

tashkilotilarini,  ayniqsa  yakka  tartibda  ishlaydigan  eng  qimmatli,  yuqori 

malakali  auditorlarimizni  engib  chiqish  mumkin  (ko’p  mamlakatlarda  xuddi 

shunday bo’lgan). Bu muammoni hal etishda albatta mustaqillik tamoyili muhim 

rol o’ynaydi. 

Mustaqillik  -  auditorlik  kasbining  asosiy  kontseptsiyasidir.  Aslini  olganda  bu 

professional  fikrni  bildirishga.,  ya’ni  o’zining  halolligi,  vijdoni  sofligi  va 

kasbiga oid burchini bajarishga xolisona yondashish asosida auditorning dalolat 

berishi  vazifasini  bajarishiga  imkon  beradigan  turmush  tarzidir.  Quyidagilar 

hamma tomonidan e’tirof etilgan:  

a)  mutlaq  mustaqillik  amalda  bo’lmaydigan  orzu,  lekin  shunday  mustaqillikka 

erishishga intilmay o’tkazilgan tekshirish umuman o’z mohiyatini yo’qotadi; 

b)  tekshiruvchilarning  bilim  darajasi  kengaygan  sari  tekshirishning  samarasi 

ortadi va mustaqillik darajasi kamaygan sari pasayadi; 

v)  deyarli  hamisha  tekshiruvchilar  mustaqilligini  pasaytiruvchi omillar  vujudga 

kelishi mumkin; 

g)  kasbiga  doir  faoliyat  bilan  shug’ullanayotgan  auditorlarning  mustaqilikka 

erishishga  intilishi,  ular  duch  keladigan  salbiy  omillarni  ishonchli  bartaraf 

etishlari uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim. 

Auditorlar  mustaqilligini  muhim  ahamiyatga  molikligi  sababli  kasbimizning 

ko’plab  vakillari  uni  yangi  tahrirdagi  «Auditorlik  faoliyati  to’g’risida»gi 

Qonunga  qo’shimcha  kiritish  lozimligini  taklif  qilmoqdalar.  Bu  mualliflar 

O’zbekiston  uchun  yangi  bo’lgan  bu  tamoyilni  esga  olgan  bo’lsalar  ham  uni 

talqin  etishda  darhol  ikki  xil  ma’no  chiqishiga  yo’l  qo’ydilar:  «Mustaqillik» 

degan  aniq  tushunchaning  qonunida    yo’qligi  auditorlik  qonunda  «mustaqil 

tekshirish» degan ta’rifida chalkashlikka olib kelishi mumkin. 

Jahon  tajribasida  bir  qancha  omillar  va  vaziyatlar  ta’siri  natijasida  auditor 

mustaqilligi darajalari kamayib bormoqda. Ularni hammasini sanab o’tish qiyin, 

shunga qaramay ularning orasidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 

a)  auditor  iqtisodiy  sub’ekt  aktsiyalariga  (obligatsiyalariga)  vaqtincha  bo’lsada 

egalik  qilishi,  ularni  birjalar,  birjadan  tashqari  savdoda  sotib  olish  va  qayta 

sotishi; 

b)  iqtisodiy  sub’ekt  ma’muriyati  vakillaridan  biri  bilan  birgalikda  boshqa 

firmalarni ta’sis etishi, uning xodimi bo’lishi yoki ma’muriyat xodimlarini o’zi 

yollagan bo’lishi; 

v)  shunga  o’xshash  raqobatchi  guruhlarning  yoki  iqtisodiy  sub’ektiga  qarashli 

guruh xodimi bo’lishi; 

---

527 

 

g) o’zi bajargan auditorlik xizmatlari uchun o’z auditorlik tashkilotlaridan emas, 

bevosita  iqtisodiy  sub’ektdan  haq  (moliyaviy  yordam,  qarz  va  shu  kabilar) 

olgani; 

d) iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillariga yaqin qarindoshliligi; 

e) ko’p yillar ushbu iqtisodiy sub’ektni tekshirishda surunkasiga qatnashganligi 

va boshqalar. 

Amalda auditor mustaqilligi maqsad bo’lishi, auditorlar ham ularning mijozlari 

ham,  umuman  jamiyat  ham  shu  maqsadga  intilishi  kerak.  Bunday  maqsadga 

ma’lum darajada erishsa bo’ladi. Masalan, auditor xizmati uchun ko’p xollarda 

uni yollagan mijoz shaxsini o’zi haq to’lashiga qaramay auditor bu ishni bajarish 

uchun  etarli  darajada  mustaqil  bo’lishi  mumkin  va  lozim.  Bundan  tashqari 

auditorga tekshirilayotgan xo’jalik tizimi tomonidan haq to’lanishi agar bu tizim 

ma’muriyati  jinoiy  ishlarga  botib  qolmagan  bo’lsa  taklif  etilgan  mutaxassisga 

alohida  ishonch  bildiradi,  hatto  o’z  xo’jaligi  juda  shubhali,  xatarli  zonalarni 

mufassal, chuqur tadqiq etish tashabbuskori bo’lishi ham ehtimoldan holi emas. 

Boshqacha  aytganda  auditorning  mustaqilligi  (xizmati  uchun  mijozdan  haq 

oladigan notarius yoki vrachning mustaqilligi kabi) umuman fuqarolik jamiyati 

intilishi lozim bo’lgan maqsaddir, bu yaqinlashish ma’lum darajada mumkin va 

juda zarur bo’lgan maqsaddir.  

Shu  tariqa  mamlakatimiz  auditni  rivojlanishiga  to’sqinlik  qilayotgan  vaziyatlar 

orasida quyidagilarni alohida ajratish muhimdir:  

Audit  qonun  bilan  mustahkamlangan  bo’lsada,  lekin  «Auditorlik  faoliyati 

to’g’risida»gi  milliy  standartlarni  ishlab  chiqish  va  amaliyotga  tadbiq  qilish 

oqsamoqda.  

Uzoq  vaqtgacha  audit  xizmatiga  haqiqiy  talab  ma’lum  emas  edi.  1989  yildan 

boshlab  faqat  qo’shma  korxonalar  uchun,  1990  yildan  boshlab  esa  tijorat 

banklari  uchun  majburiy  auditorlik  tekshirishlari  tayinlashdi.  90-yillar 

o’rtalariga  qadar  ko’p  iqtisodiy  sub’ektlar  o’z  hisobotini  e’lon  qilish  va 

auditorlik tekshiruvi o’tkazishi shart emas edi. 

 Auditorlik  xizmatiga  talab  bir  necha  barobar  o’sadi  va  tez  orada  mavjud 

auditorlik  tashkilotlari  (ularning  90  foiz  moliyaviy  qiyinchilikni    boshidan 

kechirmoqda) etarli bo’lmay qoladi. Auditor malaka sertifikatiga ega bo’lgan va 

auditorlik  tashkilotlar  auditor  sifatida  tadbirkorlikni  boshlash  uchun  dastlabki 

sarmoyaga  ega  emas.  Talab  va  taklif  o’rtasidagi  tafovut  auditorlik 

xizmatlarining qiymati o’sishiga olib kelishi mumkin. Katta soliq va byudjetdan 

tashqari to’lovlar ostida qolgan. 

 Davlat auditorlik tashkilotlarga tegishli madad bermayapti (shu jumladan, foyda 

keltirmaydigan,  lekin  davlat  uchun  zarur  bo’lgan,  qudratli  moliyaviy  bazasi 

bo’lmagan korxonalarga imtiyozli auditorlik xizmati ko’rsatish tarzida), ularnig 

mikroiqtisodiyot darajasida kichik iqtisodiy sub’ektlar bilan ishlashga mahkum 

etilgan.  Ularning  ishi  sifati  g’arb  firmalariga  qaraganda  ancha  yuqori,  ammo 

halqaro  tajribada  g’arb  firmalarini  afzal  biladilar  va  u  bilan  40-50  baravar 

qimmatroq bahoda shartnoma tuzadilar. 

O’z  mijozlari  orqali  g’arb  dunyosining  va  «Uchinchi  mamlakatlar»ning  butun 

xo’jalik  mablag’larini  haqiqatda  nazorat  qilayotgan  xorijiy  auditorlik 

---

528 

 

tashkilotlari va banklari O’zbekiston iqtisodiyotini mikrodarajasida ishlashga va 

investitsiyalarni  faqat  o’zlari  uchun  foydali  tarmoqlarga  sarflashga  oshkora 

imkoniyat  olmoqdalar,  jahon  iqtisodiyotini  tegishli  tuzilmalarini  shakllantirib, 

O’zbekistonda ham hozir shunday ish tutmoqdalar.  

Sanab  o’tilgan  muammolar  hamjamiyatdagi  joriy  o’zgarishlarga, 

O’zbekiston  auditorlik  bozorining  rivojlanish  ehtiyojlariga  mos  kelmaydi, 

shuningdek  mamlakatning  to’la  qonli  auditini  qaror  toptirish  va  rivojlantirish 

vazifasi iqtisodiyotni barqarorlashtirishning eng asosiylaridan bo’lmasada, muhim 

vazifalardan biriga aylangan vaziyatga mos kelmaydi.