Амалий молия асослари

«Амалий молия» (finance) одам (киши)ларнинг маъ-
лум вақт мобайнида ва ноаниқлик шароитида дефицит 
1
Бундан сира ташвишга тушманг. Ўринсиз саволлар Сизни 
қуюндек чулғаб олмасин. Ҳайратланманг ҳам. Чунки «Математи-
ка» фани билан бир қаторда унинг таркибий қисмларидан бири 
бўлган «Амалий математика» ҳам, нисбатан бўлса-да, бу фаннинг 
мустақил (алоҳида) тармоғига, аллақачон, айланиб бўлди. «Меха-
ника» ва «Амалий механика» фанларига нисбатан ҳам худди шун-
дай фикрларни билдириш мумкин. Умуман, бундай ёндашувни 
мавжуд барча фанларга нисбатан ҳам муваффақиятли равишда 
қўлласа бўлади. Муаммо бу ерда фақат қуйидагиларда: фаннинг 
қандай (қайси) жиҳатларини амалий деса бўлади? Уни қандай 
қилиб назариядан ажратиб олиб, айро ҳолда тасаввур этиш мум-
кин? Ва уни, бир вақтнинг ўзида, қандай қилиб ишлаб чиқариш 
(фаолиятимиз)га қўллаш ҳамда шу орқали фан ва ишлаб чиқа-
риш вобасталигини таъминлаш мумкин ва ҳ.к.

---

24
пул ресурслари
1
кирими (даромади) ва чиқими (хаража-
ти)ни қандай бошқаришлари тўғрисидаги фан ҳисоб-
ланади. Молиявий қарорлар шуниси билан ажралиб ту-
радики, кирим (даромад)лар ва чиқим (харажат)лар: а) 
вақт оралиғида тарқатилган (бир-биридан фарқлана-
ди, ажратилган); б) одатда, уларнинг бўлажак миқдори-
ни на қарор қабул қиладиганлар ва на бошқа бирор бир 
одам башорат қила олмайди. Масалан, ўз ресторанин-
гизни очишни баҳолар экансиз, барча харажатларни 
(хонани жиҳозлаш, ошхона анжомлари, стол ва стуллар, 
ҳатто антиқа ичимликларни безаш учун мўъжаз қоғоз 
шамсиялар, қисқаси, барча зарур асбоб-ускуналарни 
сотиб олиш) ва сиз бир неча йилдан кейин олишни ре-
жалаштирган номаълум даромад (яъни, бўлажак даро-
мадингиз)ни имкон қадар (иложи борича) аниқ ҳисобга 
олиш керак. 
Муайян (аниқ) молиявий қарорни қабул қилиб, 
бизнесмен (тадбиркор ёки ишбилармон) уни молия-
вий тизим ёрдамида амалга оширади (ҳаётга татбиқ 
этади). Молиявий битимлар тузиш, активлар
2
 ва риск-
ни алмашишда фойдаланиладиган бозорлар ва бошқа 
институтлар мажмуига молиявий тизим (financial 
1
Ўзбек тилида ишлатилаётган «ресурс» сўзи французча 
«ressource» сўзидан олинган бўлиб, сўзма-сўз «ёрдамчи восита, 
усул», «пул маблағлари» маъносини билдиради. Бу сўз она тили-
мизда, энг умумий маънода, «инсон турмуш шароитини янада ях-
шилаш учун зарур бўлган нарсаларнинг мавжуд захираси» маъно-
сида ишлатилади. Қаранг: ўша манба. Ж. III. – Б. 379.
2
«Актив» лотинча «activus» сўзидан келиб чиққан бўлиб, ўзбек 
тилида «фаол» ёки «ҳаракатчан» деб сўзма-сўз таржима қилин-
са-да, иқтисодиётда бу сўз, энг аввало қуйидаги икки маънони 
англатиш учун ишлатилади: а) корхона ёки ташкилотнинг мулки 
ва ресурслари (бино, машина, қимматбаҳо қоғозлар ва б.; б) ба-
ланснинг кирим, даромад қисми; бухгалтерия балансининг бир 
қисми. Қаранг: ўша манба. Ж. I. – Б. 64.

---

25
system) дейилади
1
. Бу тизим акциялар, облигациялар 
ва бошқа молия инструментлари бозори, молиявий 
воситачилар (банк ва суғурта компаниялари каби), 
молиявий хизматлар таклиф этадиган фирмалар (ма-
салан, молия-маслаҳат фирмалари) ва шу барча муас-
сасалар фаолиятини назорат қилувчи органларни ўз 
ичига олади. «Амалий молия» (фани) олдида турган 
энг муҳим вазифалардан бири – бу молиявий тизим 
эволюцияси қонуниятларини ўрганишдир. 
«Амалий молия» назарияси қатор концепция
2
лардан 
иборат бўлиб, бу концепциялар талаба (китобхон)ларга