Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

6.1-jadval. 
Sug‘oriladigan yerlardan foydalanishda tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish davrining umumiy samaradorligini belgilash bo‘yicha hisob-
kitoblar 
Ko‘rsatkichlar 
Boshlang‘ich 
variant 
Tavsiya etilayotgan variant (ssenariy D) 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish davri 
bosqichlari 
Taqsim 
lash 
(1- bos) 
Foyda 
lanish 
(2- bos) 
Takror 
ishlab 
chiqarish 
(3- bos) 
To‘liq 
davr 
Ekin maydonlari, ming.ga 
2612.7* 
2857,6 
2857,6 
2857,6 
2857,6 
shuningdek: - paxta 
1445.7 
1270 
1270 
- 
1270 
Qishki boshoqli 
1167.0 
952,5 
952,5 
- 
952,5 
Beda 
- 
635,1 
635,1 
635,1 
Paxta xom ashyosi, m. t 
3715.7 
4025.9 
4025.9 
- 
4025.9 
Qishki boshoqli ekinlar 
mahsuloti m. t 
4983.1 
4924.4* 
4924.4** 
- 
4924.4** 
Beda hashagi mahsuloti 
m. t 
- 
4445 
4445 
- 
4445 
Sabzavot mahsulotlari, 
m. t 
- 
5556.2 
5556.2 
- 
5556.2 
To‘liq sarf-xarajat, mln. 
so‘m 
1425836 
- 
2439897 
178623+622 
2619142 
1 ga ekin maydoni sarf-
xarajati, m. so‘m
545,7 
- 
853,8 
62,726*** 
916,6 
shuningdek paxta 
720,2 
- 
768,7 
62.7 
782.9 
qishki boshoqli ekinlar 
329,6 
- 
358,3 
62,7 
392,3 
Mahsulot narxi, 
mln.so‘m 
1761383 
- 
3690711 
- 
3690711 
SHuningdek– paxta xom 
ashyosi 
1223208 
- 
1325326 
- 
1325326 
qishki mahsulotlar 
538175 
- 
531835 
-- 
531835 
Jami daromad, mln.so‘m 
335547 
- 
1250814 
- 
1071569 
1 ga ekin maydoni 
daromadi, ming. so‘m 
128,4 
437,7 
375,0 
shuningdek paxta 
125,9 
274,8 
212,1 
qishki boshoqli ekinlar 
131,5 
200,1 
137,4 

---

120 
daromadi 335,5 mlrd so‘mdan to 1071,6 mlrd so‘mgacha ortgan bo‘lsa, 1 ga ekin 
maydonlarining solishtirma daromadi 128,4 ming so‘mdan to 375,0 so‘mgacha 
ortdi. Fermer xo‘jaliklarining paxta, boshoqli ekinlar bo‘yicha solishtirma 
daromadlari ortadi, ammo meliorativ ishlar sarf-xarajatlari tufayli daromad 
ko‘rsatkichlari biroz pasayadi. Tavsiya etilgan ekin ekish tarkibiga rioya etilganida, 
bug‘doydan tashqari, yana qo‘shimcha 793,8 tonna suli va beda olinadi. 
Fermer xo‘jaliklarining tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sikli 
bo‘yicha umumiy va solishtirma daromadlari siklning ikkinchi davri (yerdan 
bevosita foydalanish – mahsulot ishlab chiqarish) ko‘rsatkichlaridan 15% kam 
bo‘ladi. Bu holat tabiiy, chunki tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning 
to‘liq sikli nafaqat mahsulot ishlab chiqarish, balki tuproq unumdorligini takror 
ishlab chiqarish, xo‘jalik ichki sug‘orish va kollektor tarmoqlarini ishchi holatida 
saqlashga ketadigan sarf-xarajatlarni ham o‘z ichiga oladi. Agar fermerlar hisobiga 
xo‘jalik ichki va xo‘jaliklararo irrigatsiya tarmoqlari va inshootlarini saqlash sarf-
xarajatlari ham kiritilsa, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning to‘liq 
davri sarf-xarajatlari ko‘rsatkichi yanada ortadi. Bu holat suv xo‘jaliklari ob’ektlari 
va KDTni ishchi holatda saqlash sarf-xarajatlariini yerdan foydalanuvchilar va 
davlat byudjeti o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlanishini talab etadi. Chalkashliklar kelib 
chiqmasligi uchun fermerlarning irrigatsiya inshootlari va KDTni ishchi holatini 
saqlashga ketadigan xarajatlarini qoplab berish maqsadida ular etishtirgan 
mahsulotning shartnomaviy narxlarini ko‘tarish yoki mazkur maqsadlar uchun 
davlat yoxud mahalliy byudjetdan mablag‘ ajratilishini hal etish kerak. 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sikli umumiy samaradorligi 
bo‘yicha aniqlangan ko‘rsatkichlar korxonlar, tashkilotlar, muassasalar tomonidan 
yerdan foydalanish samaradorligini hisoblash uchun asos bo‘ladi. Bunda, 
korxonalar, tashkilotlar va muassasalar tomonidan yer ko‘p yo‘nalishli 
maqsadlarda 
foydalanilganda 
iqtisodiy 
samaradorlikka 
boshqa 
turdagi 
samaradorliklarni (ijtimoiy, rekreatsion), qo‘shish kerak, bu esa, yerdan 
foydalanishning to‘laqonli baholanishini ta’minlaydi. 

---

121