Almashlab ekishning ilmiy asoslari

ALMASHLAB  EKISHNING  ILMIY  ASOSLARI
Ekinlar surunkasiga  ekilganda,  hosili  kamayib  ketishini  ibtidoiy 
odamlar  sezishgan,  ammo  uning  sabablarini  bilmaganlar.  Tabiiy 
fanlar  rivojlanishi  bilan  ekinlarni  navbatlab  ekishni  ilmiy  asoslari 
paydo  bo‘la  boshladi.  Birinchilardan  bo‘lib  shunday  urinishlarni 
shveysariyalik  botaniklar  Dekandollar  qilishdi.  Ulaming  nazariyasi 
bo‘yicha  o‘simliklar  tuproqdan  kerakli  va  keraksiz  moddalami 
o ‘zlashtiradi.  Keraksiz moddalar tuproqqa qayta chiqarib tashlanadi. 
Bu  moddalar tuproqda to ‘planib,  keyingi  yillarda shu  ekinga salbiy 
ta’sir  etadi  [1].
Bu  nazariya  Maker  tomonidan  tekshirilib,  o ‘simliklar  ildizidan 
zararli  organik  moddalar chiqarishi  aniqlandi.  Uning  fikricha,  ana 
shu moddalar tuproqda qancha ko‘p to'plansa surunkasiga ekilayotgan 
ekin shuncha ko‘p zararlanadi, boshqa o'simlik uchun esa ular zarar 
qilmaydi, aksincha oziq bo'lib hisoblanadi  [1,3].
XIX asrning boshlarida Albert Teer organik moddalami kamay- 
timvchi va ko'paytiruvchi ekinlarni navbatlab ekishni tavsiya etdi. 
1840 yilda Germaniyalik olim Yustus Libix ekinlar hosildorligini 
pasayishiga asosiy sabab, tuproqdagi oziq elementlarini hosil bilan

olib  chiqib  ketilishi  ekanligini  ko'rsatdi.  U  oziq  elementlariga 

talabi  har  xil  bo‘lgan  ekinlam i  navbatlab  ekishni  tavsiya  etdi. 
Fosfor,  kaliy va kalsiyga bo‘lgan talabiga ko'ra ekinlar uch gumhga 
b o ‘lin d i.  H o sild o rlik n i  p asay ish i  ana  shu  e le m e n tla rd a n  
birortasining  kamayishi  bilan  izohlanadi.
Dukkakli ekinlaming oziqlanishda simbiozni aniqlanishi dukkakli 
va boshqa ekinlami navbatlab ekishni asoslab berdi. Dukkakli ekinlami 
sumnkasiga ekish natijasida tugunak bakteriyalar to ‘plagan ortiqcha 
azot bu ekinlarga salbiy ta’sir etishi mumkin. Boshqa ekinlar aksincha, 
bu  azotdan foydalanib  yaxshi o‘sadi.
Keyinchalik ekinlami navbatlab ekish nazariyasida yangi yo'nalish 
rivojlana  boshladi.  Bu  nazariyaning  tarafdorlari  (P.A.Kostichev, 
V.R.Uilyams)  ekinlar  hosildorligining  kamayishiga  sabab  oziq 
elementlarining kamayishi emas,  balki bir yillik g‘alla ekinlarining 
ekilishi ta ’sirida tuproqning fizik xususiyatlarini yomonlashuvi deb 
ko‘rsatdilar.  Tuproq  strukturasining  buzilishi  uning  suv,  havo  va 
oziq rejimlarim buzilishiga olib keladi.  Bu nazariya asosida bir yillik 
don  ekinlarini  ko‘p  yillik  dukkakli  ekinlar  bilan  navbatlab  ekish 
tavsiya  etildi.  Bu  almashlab  ekish  o ‘t-dalali almashlab  ekish nomi 
bilan ataldi.
Yuqoridagi  nazariyalarning  kamchiligi  ulaming  bir  tom on- 
lamaligida,  ya’ni  ekinlami  navbatlab ekishni taqozo  etuvchi barcha 
omillami hisobga olinmaganligidadir.
D.N.Pryanishnikov bu omillami 4 ta gumhga bo‘ladi:  kimyoviy, 
ya’ni o‘simliklami azot va kul elementlari bilan oziqlanishiga taalluqli 
omillar; fizik, ya’ni qishlpq xo‘jalik ekinlari va ulaming agrotexnikasini 
tuproqning fizik xusiisiyatlari  hamda eroziyaga chidamligiga ta’siri; 
biologik sabablar,  ya’ni o‘simliklaming boshqa o‘simliklarga, begona 
o‘tlarga,  kasalliklarga,  hashoratlarga  munosabati;  iqtisodiy,  ya’ni 
xo‘jalikning iqtisodiy va tuproq-iqlim sharoitidan kelib chiqqan holda 
ekinlar stmkturasi va ulaming joylashuvi bilan bog‘liq omillar [1,3].