Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari. Ishlatilishi va muhim xossalari

HCN ning birikishi. Vodorod sianidning CuCl₂ ishtirokida atsetilenga nukleofil birikish reaksiyasi asosida sanoatda akrilonitril olinadi:

Akrilonitril nitron sintetik tolasini olishda monomer sifatida ishlatiladi.
Spirtlar va karbon kislotalarning birikishi. Atsetilenva 1-alkinlarga katalizatorlar (ishqoriy metallarning gidroksidlari va alkogolyatlari) ishtirokida spirtlarning birikishidan oddiy alkenil efirlari, ZnO yoki H₃PO₄ ishtirokida karbon kislotalarning birikishidan esa murakkab alkenil efirlari hosil bo‘ladi:

Vinil atsetat polivinilatsetatning monomeridir.
Polivinilatsetatdan polivinilspirti olinadi.
Oksidlanish reaksiyalari. Alkinlar oson oksidlanadi. Atsetilenni KMnO₄ning suvdagi eritmasidan o‘tkazilganda eritma tezda rangsizlanadi:

Atsetilen havoda to‘liq yonganda CO₂ va suv, chalayonganda esa uglerod (qurum), CO va suv hosil bo‘ladi:

Kuchli oksidlovchilar ta’sirida, shuningdek, ozonlaganda uch bog‘ uziladi va karbon kislotalar hosil bo‘ladi:

Polimerlanish reaksiyalari. Alkinlar katalizatorlar ishtirokida dimer, halqali trimer va tetramer hamda chiziqli polimerlarni hosil qiladi. Katalizatorlar uch bog‘ni faollashtiradi:




Atsetilen CuCl₂ va oksidlovchilar ishtirokida polikondensatlanish reaksiyasiga kirishganda karbin hosil bo‘ladi:

Karbin termik barqaror (2300Cgacha qizdirganda ham o‘zgarmaydi) yuqori molekulali birikma bo‘lib, uning molekulasi faqat sp-gibridlangan holatdagi uglerod atomlaridan tuzilgan. Karbinning polimer zanjirida faqat kumulyativ qo‘sh bog‘lar borligi isbotlangan:
CCCCC
Karbinni uglerodning uchinchi allotropik shakl o‘zgarishi deb qarash mumkin.
O‘rin olish reaksiyalari. Atsetilen va 1-alkinlar kuchsiz CH-kislotalar xossalariga ega bo‘lib, molekulasidagi CH guruh vodorodi metallarga almashina oladi. Bu reaksiya metallash reaksiyasi deyiladi.
150Cgacha qizdirilgan natriy ustidan o‘tkazilganda atsetilen natriy atsetilenidga aylanadi. Natriy atsetilenidni 220Cga qizdirib dinatriy atsetilenid olinadi. Natriy va kaliy atsetilenidlarini tegishli amidlar ta’sirida past haroratda ham olsa bo‘ladi:

Atsetilen va 1-alkinlar kumush gidroksidning va mis (I) tuzlarining ammiakdagi eritmalari (kumush va misammiakatlari) bilan reaksiyaga kirishib, suvda, spirtda va ko‘pchilik boshqa erituvchilarda erimaydigan kumush va mis (I) atsetilenidlari cho‘kmalarini hosil qiladi:

kumush
atsetilenidi

Mis va kumush atsetilenidlar quruq holda beqaror birikmalar bo‘lib, qizdirilganda yoki zarba ta’sirida portlab parchalanadi. Kumush atsetilenidning hosil bo‘lishi CH guruh uchun sifat reaksiyasi hisoblanadi. Atsetilenidlar turli sintezlarda (masalan, uch bog‘i bor zanjirni uzaytirishda) ishlatiladi. Buning uchun atsetilenidlar alkil galogenid yoki dialkil sulfatlar bilan alkillanadi: