Alkaloidlar joba: Alkaloidlar haqqında ulıwma túsinik

ALKALOIDLAR
Joba:

1. 
   Alkaloidlar haqqında ulıwma túsinik
   
2. 
   Piridin hám piperidin toparı alkaloidlari
   
3. 
   Tropan toparı alkaloidlari
   
4. 
   Purin toparı alkaloidlari
   
5. 
   Xinolin hám izoxinolin toparı alkaloidlari
   

1. Alkaloidlar haqqında ulıwma túsinik
Ósimlikler quramında ushraytuǵın, kúshli fiziologikalıq tásirge iye bolǵan azot saqlawshı geterotsiklik tiykarlar alkaloidlar dep ataladı. Alkaloid sózi arabsha - alkali - sıltı, grekshe - oides - simon sózlerinen alınǵan bolıp, “sıltısimon” degen mánisti ańlatadı.
Ósimliklerdiń kóknarguldoshlar (Papaveraceae), dukkaklilar (legumin-seae), ituzumguldoshlar (Solanaceae), ayiqtovonguldoshlar (Ranunculaceae), zirkguldoshlar (Berberidaceae) sıyaqlı shańaraqları alkaloidlarga bay. Ósimliklerde alkaloidlarning muǵdarı túrlishe boladı.
Ósimliklerde alkaloidlar tiykarınan organikalıq kislotalardıń (alma, limon, oksalat, qahrabo, sirke, propion, sút kislotaları hám taǵı basqa ) duzları jaǵdayında ushraydı. Derlik barlıq alkaloidlar erkin tiykar jaǵdayında suwda erimeydi, olardıń duzları bolsa suwda, spirtte, qan plazmasida hám túrli fiziologikalıq eritpelerde jaqsı eriydi. Medicinada alkaloidlarning duz jaǵdayında isletiliwi de olardıń eriwsheńligine tiykarlanǵan.
Alkaloidlar ósimliklerden suw hám spirt járdeminde (duz jaǵdayında ) yamasa basqa organikalıq erituvchilar menen (tiykar jaǵdayında ) ekstraksiya etip ajıratıp alınadı. Erituvchilar haydalgandan keyin qalǵan qaldıq «alkaloidlar jıyındısi» den arnawlı usıllar (mısalı, xromatografiya usılı ) járdeminde alkaloidlar bólek-bólek ajıratıp alınadı. Alkaloidlarning kóbisi ańsat kristallanadigan, reńsiz elementlar bolıp, ayırımlarigina (konin, nikotin, anabazin) suyıq jaǵdayda boladı. Kópshilik alkaloidlar optikalıq aktivlikke iye.
Óz duzlarınan payda etińan erkin alkaloidlar tiykarlıq ózgesheligine iye bolǵanlıǵı ushın alkaloid tiykarları dep júritiledi.
Alkaloidlarning tiykarlıq ózgesheligi olar molekulalarında bolatuǵın geterotsikldagi bir yamasa bir neshe azot atomlariga baylanıslı. Azot atomi ózindegi bólindis elektron jupi esabına kóplegen kislotalar menen duzlar payda etedi (xloridler, bromidlar, fosfatlar, sulfatlar, oksalatlar, tartratlar hám basqalar ):
Alkaloidlar ximiyasınıń rawajlanıwına ózbek ilimpazlarınan akademikalıq S. Yunusov (1909 -1995) hám O. Sadıqovlar (1913-1987) úlken úles qosıwǵan. Házirgi kúnde Respublikamızda Ózbekstan pánler akademiyası Ósimlik elementlar ximiyası hám Bioorganik ximiya institutlarında hám de Ózbekstan Milliy Universiteti ximiya fakultetinde alkaloidlar salasında ilimiy-izertlewler alıp barılmaqta hám úlken tabıslarǵa eriwilmoqda.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, Ózbekstanda alkaloidlar ximiyası Sobir Yunusovich Yunusov baslıqlıǵında joqarı shıńlarǵa eristi. Ósimlik elementlar ximiyası institutı alkaloidlar ximiyası laboratoriyası xızmetkerleri akademikalıq S. Yu. Yunusovning tikkeley baslıqlıǵı hám qatnasıwında Oraylıq Aziya florasınıń 4000 den artıq o'simligini alkaloid saqlaw kózqarasınan tekserip shıqtılar. 270 ten artıq ósimlik túrinen 900 den artıq alkaloid ajıratıp alındı, olardan 520 ǵa jaqın alkaloidlarning ximiyalıq dúzilisi anıqlandi. Institutda ótkerilgen kompleks izertlewler nátiyjesinde házirgi kúnde 10 nan artıq dári-dármanlar sanaat kóleminde islep shıǵarılıp atır.
Házirgi waqıtta alkaloidlar olar molekulasına kiretuǵın geterotsikl tábiyaatına qaray tómendegilerge parıq etedi:
1. Piridin hám piperidin toparı alkaloidlari (nikotin, anabazin, lobelin).
2. Tropan toparı alkaloidlari (tropin, ekgogin, atropin, kokain)
3. Purin toparı alkaloidlari (teofillin, teobromin, kofein)
4. Xinolin toparı alkaloidlari (xinin, sinxonin).
5. Izoxinolin toparı alkaloidlari (papaverin, narkotin).
6. Fenantren - izoxinolin toparı alkaloidlari (morfin, kodein) hám taǵı basqa.
Alkaloidlarning ayırım wákillerin kórip shıǵayıq.