Ad/i yorutub jahonni jovid,
Ul adl boshida ayni xurshed.
Chun qahri sharori ко ‘kka roji'
Ul “shin ” uza nuqta Nasri Voqi'.
Dostonning 9-bobi
tun ta'rifiga bag‘ishlangan. Bob
rrvuayyan ma'noda muqaddima bilan asosiy qismni bogMovchi
ko‘prik vositasini o ltaydi. Bobda shoiming qorongM tunda xayol
otiga minib, sayrga chiqish tasviri berilgan.
Ishq vodiysiga
yetganda ot oqsoqlanib, yo‘lda davom etolmay qoladi. Yomg‘ir,
bo‘ron aralash momaqaldiroq guldurab, chaqin chaqadi. Chaqin
yorug‘ida shoir saksovulday taxlanib yotgan inson suyaklari,
vahshiy
hayvonlarni
ko‘radi.
N.Komilovning
“T asav v u f’
kitobida yozilishicha, bu tasvirlarning hammasida muayyan ramz
bor. Bu tun hajr tuni,
bu vodiy esa ishq vodiysi, vahshiy
hayvonlar oshiqqa xuruj etgan balo-ofatlar, suyaklar ishq
qurbonlaridan nishona. O lz asli, Ilohdan ajralgan musofir, g‘arib
ruh Majnun shu vodiyda yakka o ‘zi boshini egib o ‘tiribdi. Shu
o'rinda ikkita tashbeh qoMlanilganligini ko‘ramiz. Qorong'i
tunda
birin-ketin chaqmoq chaqib, uning yorug‘ida qabilalar ko"zga
tashlanadi, shunda shoir tunni Laylining sochiga, chaqmoqni esa
Layli yuzining ochilishiga o ‘xshatadi:
Andoqki qilib karashma mayli,
Zulfichra jamolin ochsa Layli.
Layli yuzi bu o'rinda ilohiy nur manbai,
uzun sochlari -
moddiy dunyo, firoq tuzoqlari, (“Layli” so‘zining o 'zi ham tun
ma’nosini bildiradi), ana shu nur manbaining chaqmoqlari
Majnun qalbi va vujudidan joy olgan. Ikkinchi tashbeh: Navoiy
ishq vodiysida “nori ayman” (shoxlari shu'lalanib turgan
daraxt)ni ko ‘radi.
Qissa boshlanib, Layli va Majnunning birinchi
uchrashuvi
tasvirlanganda shoir shu
tashbehni takrorlab,
Majnunni xuddi shu shu'lali daraxt qiyofasida chizadi, ya'ni Layli
324
yuzining shu'lasidan Majnun qalbi alangalanib ketadi. “Nori
ayman” aslida Qur'ondagi Muso hikoyasiga ishoradir. Muso
alayhissalom Allohga yuzingni ko‘rsat deb iltijo qilganlarida,
Alloh bir uchqunni Tur tog‘i lomon
yo‘naltiradi. Tur tog‘i
parchalanib,
qum holiga keladi, Ayman vodiysi esa yorishib
ketib, undagi daraxtlar mash’aladay porlaydi. Alloh ishqi mana
shunday qudratga ega.
Bu bobning yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, unda
shoir hotif (g ‘oyibdan ovoz beruvchi) tilidan o ‘z yozilajak
asarining salaflar dostonlaridan qanday farq qilishi lozimligini
bayon etadi.
10-
bobdan dostonning asosiy qismi boshlanadi.
Bani Omir
qabilasida uzoq kutilgan farzand Qays dunyoga keladi. Qaysning
tug'ilishi, o ‘sishi tasvirida ham ilohiy taqdir sezilib turadi.
Tug‘ilgandan ishq olovi bilan yo‘g ‘rilgan Qays o ‘tga talpinadi;
О ‘t ко 'rsaki mayl etib nihoniy,
Ishq о ‘ti tasawur ay lab oni.
Uni 4 -5 yoshlarida Layli qabilasiga o ‘qishga beradilar.
Qays maktabda tez saboq chiqaradi, qisqa fursat ichida barcha
ilmlami o ‘zlashtiradi va saboqdoshlarini hayratga soladi (Bu
o ‘rinda Navoiy Alloh o ‘zining xos bandalariga alohida iste'dod
berishiga ishora qilyapti). Qays saboq olib yurgan bu paytda
Layli
betobligi
uchun
maktabga
qatnamayotgan
bo‘ladi.
Tuzalganidan so'ng ustozi benihoya
shodlanganidan barcha
shogirdlarini o‘qishdan ozod qiladi. Layli saboqdoshlarini
gulshan sayriga taklif qiladi, ular bilan birga Qays ham bog‘
sayriga chiqadi. Qays Laylini ko‘rib hushini yo‘qotadi. Navoiy bu
o'rinda Laylining husni gulzorni charog‘on qilib yubordi va
gulzordagi bir nihol (Qays)ni xazon etdi deb yozadi:
Do'stlaringiz bilan baham: